Bændablaðið - 19.06.1987, Blaðsíða 21

BÆNDA
BLAÐIÐ
F
JAÐARBYGGÐIR
Eru sveitirað faraieyði?Spurningin eropin I báðaenda
og getur eins merkt hvort það sé _svo komið að brátt
leggist allt strjálbýli (landinu af og ísland verði borgrlki
en ekki þjóð I landi! Fæstum detturþó I hug að byggð
eigi eftirað leggjast af I sveitum Árnessýslu, Eyjafjarð-
ar eða Borgarfjarðar, svo dæmi séu tekin. Aftur á móti
eru það margirsem fullyrðaað svokallaðarjaðarbyggð-
ir landsins, sveitir á borð við Selvoginn sem er fjallað It-
arlega um á þessum slðum, ísafjarðardjúp að innan-
verðu og fjörðurinn mjóvi fyriraustan hljóti beinlínis að
fara I eyði. Hvað er hæft I þessu. Bændablaðið sló á
þráðinn til oddvita 10 sveita sem a.m.k. sumar flokkast
undir það að vera jaðarbyggðir og spurði um horfur I
byggðamálum ...
„Annaðhvort er að veita þessari byggð nábjargirnar
eða þá að rétta henni þann stuðning sem þarf til að hún
geti staðið", sagði Engilbert Ingvarsson oddviti Snæ-
fjallahrepps við ísafjarðardjúp og bóndi á ysta byggða
bóli við Djúpið að norðanverðu, Tyrðilmýri; ystu mörk-
um hins byggilega heims, eins og bóndinn orðar það
sjálfur. Sjálfur hefur hann I kjölfar úthlutunar á fullvirð-
isrétti ákveðið að selja ábýlisjörð slna og bregða búi.
„Forsendur byggðar slðan Inndjúpsáætlunin var
gerð hafa I raun ekki breyst nema það sem kemur af
mannavöldum. Meirihluti þeirrasem mótarlandbúnað-
arstefnuna llturekki til byggðareinsog þessararhérna.
Framleiðslustjórnunin kemur hart niður hérna þar sem
menn eru nýbúnir að byggja upp, það eru góð ár og góð
hey. Bændum hérsvlðurmest að þarsem framleiðslan
áþessu svæði erekki nema3—5% af heildinni yfirallt
landið, að það sé þá verið að takmarka það sem ekkert
munar um. Það ætti að vera hægt að takmarka fram-
leiðslu þar sem engin hætta er á búseturöskun."
íbúum I hreppunum fjórum við ísafjarðardjúp innan-
vert hefurfarið heldurfækkandi á seinni árum, vlðaeru
einyrkjar á jörðum og annarsstaðar hefur yngra fólk
ekki tekið við búi hins eldra. Þó er blómleg atvinnuupp-
bygging I kringum fiskeldisframkvæmdir I Nauteyrar-
hreppi. Sauðfjárbúskapur er aðalatvinna I hreppunum
en mjólkurframleiðsla er I nokkrum hreppum, ylrækt á
einum og á Reykjanesi er héraðsskóli sem veitir all-
mörgum atvinnu. Á öllu svæðinu búa um 200 manns á
40 bæjum sem eru á nær 200 km. vegarkafla. Með Inn-
djúpsáætlun fyrir nokkrum árum var gert átak til upp-
byggingar á mjög mörgum jörðum en áframhaldandi
framkvæmdir eins og heimamenn gerðu ráð fyrir hafa
ekki orðið og framleiðslustjórnun kemur illa niður á
jörðum þar sem forsendur eru til að stækka búin. Ungt
fólk hefurekki vogað að kaupa jarðir af ótta við að eign-
irnar verði verðlausar. Lausnin gæti að mati Engilberts
orðið að sveitarfélög keyptu jarðir sem síðan yrðu
leigðar I ábúð. Svipað og gert er á Hólsfjöllum.
Auðkúluhreppurerafarfámennurog að stórum hluta
einangruð byggð. Þar eru 31 Ibúi, búið á 7 bæjum og
þrjárfjölskyldureru auk þess við Mjólkárvirkjun. Einbú-
ar eru á þremur þessara bæja og einhleypir feðgar á
þeimfjórða.Tveirbæjannaeru I Lokinhamradal, úti fyrir
mynni Arnarfjaröar þar sem er afar afskekkt og stutt
siðan komst ávegasamband. Eins og annarsstaðar þar
sem eru fámennar byggðir er nú rætt um sameiningu
við annan hrepp en byggðin er þó nokkuð fjarri öðrum,
girt af með fjallvegum beggja vegna. Hallgrímur
Sveinsson oddviti á Hrafnseyri sagði I samtali við
Bændablaðið að menn sæju ekki kosti þess að sam-
eina hreppinn öðrum þó vissulega væri erfitt að halda
uppi jafn fámennri sveit. Byggðin stendur tæpt sagði
Hallgrímur, en taldi þó að þau býli sem eru eigi eftir að
standa og hvergi eru bændur á förum.
Annað fámennt byggðarlag á Vestfjarðakjálkanum
eru Ketildalir sem eru við Arnarfjörð að sunnanverðu,
vestur frá Blldudal. í hreppnum eru 20 (búar á 6 býlum
og verður hann sameinaður Suðurfjarðahreppi (Bíldu-
dal) nú á næstu mánuðum. Oddviti Ketildalahrepps,
Ólafur Hannibalsson I Selárdal kvaðst I samtali við
Bændablaöið telja að byggð ætti eftir að haldast á öll-
um þessum býlum en möguleikartil fjölgunareru ekki
miklir. Nokkrir bændur I Vestur Barðastrandasýslu
reyndu refabúskap en af 9 eru nú aðeins 4 eftir, þaraf
tveir I Ketildölum. Dreifð byggð og erfiðar samgöngur
hafa gert fóðuröflun og rekstur fóðurstöðvar erfiðan.
Tveir bændur I Ketildölum, þeir Ólafur I Selárdal og
Ólafur nágranni hans I Neðri Bæ leigðu sinn fram-
leiðslurétt á liðnu hausti en halda báðir ábúð á jörðun-
um. í byrjun aldarinnar voru á þriðja hundrað manns I
Ketildalahreppi, mest við útræði. Byggð dróst svo sam-
an, var komin I 170 um 1940, 70 um 1950 og 1960 voru
30 manns og þar af rúmur helmingur I einni barnmargri
fjölskyldu. Byggð hefur haldist stöðug undanfarin ár,
jarðir hafa verið byggðar upp og líkur taldar á að sú
byggð sem I hreppnum er haldist.
Staða byggðar er jafnvel verri I mörgum nágranna-
hreppum, svo sem á Barðaströndinni þar sem erfiðleik-
ar hafa verið vegna riðuniðurskurðar og stöðvun
hrefnuveiða sem stundaðar voru frá Brjánslæk. Byggö
I Rauðasandshreppi hefur einnig dregist saman frá þvl
sem áðurvaren margirspá þvl að verði ekki komið I veg
fyrir fækkun I þessum hreppum standi vá fyrir dyrum
með byggð á Patreksfirði sem hefur jöfnum höndum
byggst á sjávarútvegi og þjónustu viö bændur. Rauða-
sandshreppurog Barðaströnd eru afskekktari frá þétt-
býli heldur en Ketildalir. Á fyrrnefndu stöðunum félli
byggð þvl e.t.v. alveg ef fækkaði t.d. um 10 til 30% en fé-
lagslegaeru Ketildalir hluti Blldudals.
I Austur Barðastrandarsýslu hafaallirhrepparnirver-
ið sameinaðir I einn en þar hefur byggð verið á undan-
haldi. Autt svæði milli Barðastrandarhrepps og vest-
ustu bæja I Austursýslunni hefur breikkað. Múlasveitin
er búin að vera I eyði um árabil og fátt er I Gufudal.
Á Vesturlandi eru fá svæði sem flokkast beinlínis
undir jaðarbyggð þó sauðfjárræktarsvæöi Dalasýslu
standi illa I neikvæðri byggðaþróun og vestast á Snæ-
fellsnesi hefur sveitabyggð I Breiðuvíkurhreppi verið
heidur á undanhaldi.
Byggð stendur tæpt I tveimur sveitum I Árnessýslu
og þessar sveitir eru báðar við bæjardyr höfuðborgar-
svæðisins. Þetta eru Selvogur, en þangað er klukku-
stundar akstur frá Reykjavlk. Um hann er fjallað hér á
slðunum. Hin er Þingvallasveit sem er 30 km austan við
Mosfellssveit. í þingvallasveit eru búsettar 10 fjölskyld-
ur á 9 jörðum og alls 51 (búi. Þar hefur byggðaröskun
einkum orðið vegna stofnunar þjóðgarðsins sem kost-
að hefur þær fórnir að alls hafa nær 10 jarðir farið I eyði.
Rafmagn kom ekki á alla bæi sveitarinnar fyrr en eftir
1980 og til skamms tlma lokaðist Mosfellsheiöin yfir
vetrartlmann. Ingólfur Ottesen oddviti taldi meiri líkur
áað byggðin ætti enn eftirað dragast saman og raunar
engar á að hún ætti eftir að aukast. „Fólk vill ekki vera
áþessum einangruðu stööum", sagði Ingólfuren þrátt
fyrir frægðina og ferðamenn yfir sumartimann er fáfar-
ið um Þingvallasveit að vetrinum. Sauðfjárbúskapurog
veiði I vatninu eru helstu atvinnuvegir. Svlnabúskapur
er á einum bæ og flest heimili hafa eina til tvær kýr.
Mjólkurbllar hafa aldrei ekiö um þessa sveit frekar en
Selvoginn.
Loðdýrabúskapur er ekki talinn heppilegur vegna
þess hvað langt er I næstu fóðurstöð og fjallskil hafa
verið erfið vegna fólkseklu. Undanfarin ár hefur hrepp-
urinn fengið aðkeypt vinnuafl þeirra vegna. Flestir
bændanna eru á miðjum aldri og 8 börn eru á skóla-
skyldualdri.
I umræðu um jaðarbyggðir koma Öræfin upp I huga
margra; sumpart gefur nafn sveitarinnar tilefni til að
halda hana á mörkum hins byggilega. Öfugt við margar
aðrar sveitir hefur byggðaröskun þó orðið mjög lltil I
Öræfum. Þar eru nú um 112 íbúarog voru lítið eitt fleiri
um miðja öldina. Býlin eru 25 sem er svipaö og veriö
hefur; bæir hafa dottið úr ábúð en býlum fjölgað á öðr-
um. Búskapur er ekki á öllum býlunum en þjónusta
hverskonar hefur farið vaxandi, ferðamannastraumur
vex og nýjungar reyndar I henni á þessu sumri. Þá hafa
þrír bændur hafiö refabúskap. Aðalatvinna er annars
sauðfjárbúskapur þó lltilsháttar mjólkurframleiðsla sé
á fáeinum bæjum og tveir bændanna hafa hlutastarf
við Þjóðgarðinn I Skaftafelli. Nýtt félagsheimili hefur
verið byggt og hýsir jafnframt skólahald, heilsugæslu
og fleira. Þorsteinn Jóhannsson oddviti og skólastjóri
sagði, l'samtali við Bændablaðiö, það af og f ráað Öræf-
ingarhafi verið mjög einangraðirfyrirtilkomu hringveg-
arins 1974. Flugsamgöngur beint til Reykjavlkur voru
þá búnar að vera við lýði I áratugi og Öræfingar þekktu
sig þvl betur fyrir sunnan en margir nágrannar þeirra.
Þá hefur þjóðleið legið um Öræfin að fornu að nýju þó
vissulega hafi aödrættir verið erfiðari I Öræfum en vlð-
ast hvar þangaö til hringvegurinn kom. En Öræfingum
sjálfum opnaðist ekki nýr heimur og vegurinn varð þvl
alls ekki til að stuðla að fólksflótta.
Framleiðslustjórnunin kemur illa við Öræfin eins og
allar aðrar afskekktar sauðfjárbyggðir þar sem ekki er
um marga aðra atvinnumöguleika að ræða og hindrar
að ungir menn ráðist I að byggja upp sln heimili f sveit-
inni. Það vandamál er ekki einskorðað við Öræfin og
vlða sem minni möguleikar eru til annarra atvinnuvega.
Þjóðleið liggur um allar sveitir Austur Skaftafells-
sýslu en að Öræfunum slepptum er Lón mest ein-
angruð og þar hefur llklega orðið mest byggðaröskun
I sýslunni. Sveitabyggðir á Austfjörðum hafa margar
lagst af og færst I sjósóknarpláss en tæplega verður
talaö um sllkt sem alvarlega byggðaröskun þegar bú-
seta færist til I sama firði.
Borgarfjörður eystri og Bakkafjörður eru hvort
tveggja jaðarbyggöir þar sem meginatvinnan byggist á
sjósókn. Á báðum þessum stööum er sveitabyggð á
hröðu undanhaldi og I Borgarfirði mun riðuniðurskurð-
ur á hausti komanda flýta fyrir þeirri þróun. Oddvitar
þessara sveita eru þó vongóðir um að byggðin I heild-
ina haldi þó I horfinu og eigi jafnvel eftir að fjölga.
í Mjóafirði eru aðstæður allt aðrar þvl þar er einasta
sveitabyggð þó nokkrir séu útvegsbændur. íbúareru 35
talsinsog nú erl blgerð hjáungum bóndaað reisalbúð-
arhús sem veröur fyrsta nýbyggingin I langan tlma. 8
fjölskyldur eru I sveitinni og þar af 4 með fé. Kýr eru á
þremur bæjum en flestir hinna kaupa mjólk með póst-
bátnum. Flest húsin eru I þyrpingu við Brekku en við-
mælandi Bændablaðsins, Erlendur Magnússon oddi-
viti býr á Dalatanga, alllangt frá öðrum bæjum. Vega-
samgöngurviö Mjóafjöröeeruengarnær8mánuði árs-
ins og fá heimamenn þá allar nauðsynjar meö póst-
bátnum. íbúafjöldi I Mjóafiröierbúinn að veraóbreyttur
mjög lengi en heldur hefur fjölgað á þessu ári með þvl
aö ung hjón fluttu Isveitinaog tvö börn fæddust.4 börn
Fjárhús úr rekaviði — borðin sem sjást á myndinni eru öll úr reka og inni eru enn sverari og stœrri rekaspýtur.
menn, þó þeir vildu, að fara út í
hefðbundinn búskap og skerðing
eins tveir af okkur hérna hafa feng-
ið gefur ekki tilefni til bjartsýni.
Vitlausasta af öllu er svo þegar
ráðamönnum dettur í hug að kaupa
framleiðsluréttinn af jörðunum.
Þeir menn sem álpast nú til þess að
selja framleiðsluréttinn af jörðum
sínum, verða fyrir því að jarðir
þeirra verða óseljanlegar og verð-
lausar. Öðru máli gegnir um tíma-
bundna leigu á framleiðslurétti. Ég
held að það hefði verið ódýrara fyr-
ir þjóðarbúið að halda uppi út-
flutningsbótakerfinu áfram og
vinna um leið að því að greiða fyrir
sölu á hefðbundnum landbúnaðar-
vörum. Það ætti að nota fjármuni
úr Framleiðnisjóði til markaðsöfl-
unar, heima og erlendis..!1
Hugmyndaskráin háðung
við bændur
„Eins hefði þurft að setja á há-
marksbústærð fyrir löngu síðan því
að ég tel að bændur sem eru búnir
að byggja upp tvöfalt eða þrefalt
vísitölubú og hafa lítinn eða engan
vinnukraft, séu komnir á villigötur.
Ég er líka mótfallinn verksmiðju-
búskap, sem rekinn hefur verið í
kjúklinga og svínarækt. Hugsan-
lega er það enginn vandi að fram-
leiða landbúnaðarvörur upp í þarf-
ir landsmanna í einum landsfjórð-
ungi. Til að halda uppi byggð þarf
að jafna bústærð. í umræðunni um
byggðaröskun af völdum takmark-
anna tala menn um eyðingu í sveit-
um en minna er talað um hvaða
áhrif þetta hefur á byggðakjarn-
ana, sem hafa margir haft lífsviður-
væri sitt af landbúnaðinum. Fer
ekki svo að íbúar þessara þorpa
missa atvinnu sína og eignir þessa
fólks verða bæði verðlausar og
óseljanlegar?
Stéttarsamband bænda hefur
sent hugmyndaskrá um fjölþættari
atvinnumöguleika í sveitum þar
sem minnst er á ýmsa þætti, svo
sem ánamaðkaræktun, kljúfa bein,
horn og leggi, grasafjallaferðir,
ásamt mörgu fleiru. Ég tel þætti
sem þessa ekki atvinnumöguleika
heldur tómstundagaman og jafnvel
háðung fyrir Stéttasambandið við
bændur, að láta slíkt frá sér fara“
Eftir spjall inní stqfu hjá þeim
hjónum, Þórarni og Johönnu göng-
um við útfyrir og Þórarinn vísar
blaðamanni inní nýlega endurgert
og rúmgott fjárhús sem allt er byggt
úr rekavið ef undan er skilið grind-
ur í gólfinu. Húsið er annars allt úr
timbri, bæði sperrur, langbönd og
annað. Stærsti rekinn er í 6x6
tommu burðarsúlum og í sperrum
eru plankar, 2,5x7 tommu. Húsið
var byggt upp fyrir 5 árum síðan en
rekinn er nokkurra ára forði.
í Vogsósum II er 435 fjár á fóðr-
um og ein kýr til mjólkurfram-
leiðslu fyrir heimilið. „Það borgar
sig náttúrlega ekki, er svona gömul
íhaldssemiý segir bóndinn um kýr-
eignina. Kúabúskapur hefur aldrei
verið mikill í Selvogi, ekki nema til
heimanota og kýrin i Vogsósum ein
af þremur í sveitinni. Á árunum
1952-60 reyndi bóndinn í Nesi að
reka 20 kúa bú en hann varð þá
sjálfur að sjá um að koma mjólk-
inni austur í ölfus, um 30 km leið.
Heimamenn reyndu að fá það í
gegn að mjólkurbílar keyrðu í Sel-
voginn en það hafðist aldrei.
Og ekki er komið svo í Vogsósa
án þess að spurt sé eftir minjum eft-
ir Eirík prest sem uppi var á 17. öld
og landsfrægur fyrir galdra. Um
hann eru nú ekki aðrar minjar en
varða uppi á svokölluðum Svörtu-
björgum sem karl hlóð til að verja
sveitina fyrir ásælni Týrkja 1627.
Handan við Hlíðarvatn er Herdís-