blaðið - 31.12.2005, Blaðsíða 18

18 I ÁRAMÓT
LAUGARDAGUR 31. DESEMBER 2005 blaAÍ6
Máninn hátt á himni skin...
Hrímfölur oggrár
Fáar heimildir finnast um upphaf
hins íslenska árs vel framan af,
samkvæmt hinu lærða riti Árna
Björnssonar, Sögu daganna, en
höfundur telur þó líklegt að
miðað hafi verið við sumardag-
inn fyrsta. Hann getur þess að Ari
fróði hafi líklega miðað nýtt ár
við þann í. september í íslend-
ingabók, en samkvæmt tímatali
íslensku kirkjunnar hófst árið
á jóladag allt fram til 16. aldar,
þegar í. janúar verður ríkjandi
sem upphaf ársins hér á landi.
Árni segir að þar eð jólanótt hafi
lengi vel verið talin marka upp-
haf nýs árs sé ekki furða á því að
ákveðið hringl sé á því hvaða hefðir
og venjur í alþýðutrú eigi heima hvar,
líkt og sjá má á lestri sumra þjóð-
sagna - en þar eru t.a.m. álfareiðir
og annar óskundi bendlaður við jóla-
nótt þó svo nú á dögum sé venja að
miða það við nýársnótt. Telur Árni
til þessara siða m.a. óskastund, úti-
setu, búrdrífu, kúatal, hamfarir sela
og annað. Líkt og Árni getur um er
álfareiðin líklega frægust þessara
atriða, en sumir þóttust á nýársnótt
sjá álfaskara ríða um með búferla-
flutninga að markmiði. Telur hann
kveikju þeirra sögusagna líklegast
þá að haukfránir sveitamenn hafi
orðið varir við hópa fólks á leið til
og frá kirkju á þessum tíma árs.
Slakir mannasiðir álfanna
Álfar eru kynlegir kvistir og virðast
fæstir hafa tileinkað sér mannasiði
að marki enda eru álfar ekki menn.
Sést þetta líklega best á hvimleiðri
tilhneigingu þeirra til þess að skipta
á börnum sínum og annarra (sá er
reyndi slíkt á nútímaleikskóla fengi
væntanlega að dúsa á Kvíabryggju
um stund) og einnig á ýmissi mein-
fýsni sem þeir sýna af sér í sögum
sem sagðar eru af þeim. Engu að
síður þótti eftirsóknarvert að hafa
þá að féþúfu á nýársnótt, þegar þeir
heimsækja mennina, með því að
sýna biðlund og þolinmæði á kross-
götum. Sé hlutlaust á það litið er nú
ekki mikið afrek að húka eina nótt
við krossgötur og víst er að margir
af dyggustu lottóspilurum landsins
hafa samanlagt eytt mun lengri tíma
í sjoppuröðum eftir lottóseðlum.
Álfareiðin á nýársnótt þótti ástæða
til þess að þrífa öll húsakynni hátt
og lágt fyrir komu nýársins, enda
munu álfar óvenju hreinlátar verur
sem hafa ímugust á allri óreiðu.
Mun huldufólkið hafa átt til að líta
inn á hinum og þessum bæjum á
leið sinni til nýrra heimkynna og
því nauðsynlegt að láta ljós loga í
öllum hornum og kytrum, til að
þeir fengju séð hversu snyrtilegt
heimilisfólkið væri. Segir Árni þetta
líklegast dæmigerða brellu til þess
að virkja slæpingja við þrifin (enda
síst heppilegt að reita göldrótta
álfa til reiði með sóðaskap og leið-
indum). Viðmælendur Blaðsins úr
stétt presta vilja hinsvegar margir
tengja hreingerningaæði jólatím-
ans alls við væntanlega heimsókn
Jesúbarnsins, en það hefur þó vænt-
anlega látið vera að refsa subbunum
grimmilega
Beljurnar blaðra
Óvíst er af hverju nokkur hefur talið
að beljur gætu mælt mannamál á
nýársnótt - þær hafa gegnum tíð-
ina sýnt af sér fáar tilraunir til þess
og ætla má að hægur leikur yrði að
sannreyna þetta fyrir þá sem hafa
greiðan aðgang að fjósum og fjár-
húsum landsins. Þó gæti vel verið að
kusurnar vilji fara leynt með þessa
hæfileika sína, enda ættu þær jafn-
vel á hættu að vera seldar í erlendan
farandsirkus kæmist einhver að því,
enda sjálfsagt leikur einn að hala
inn formúgu fjár með því að hafa til
sýnis talandi belju.
'Lífog tími líður..."
Sá siður að halda brennur og blysfarir
á gamlársnótt fer fyrst að þekkjast á
íslandi upp úr miðri 19. öld, þó Árni
Björnsson vilji ekki skjóta loku fyrir
að slíkt gæti hafa þekkst fyrr. Fyrir
fyrsta álfadansinum eru hinsvegar
nokkuð öruggar heimildir, en hann
mun hafa farið fram á gamlárskvöld
ársins 1871, í kjölfar frumsýningar
nema Lærða skólans á leikriti nem-
andans Indriða Einarssonar, “Nýárs-
nótt”. Á gamlársdag efndi nýstofnað
stúdentafélag Lærða skólans svo til
blysfarar og álfadans á Reykjavíkur-
tjörn i anda leikritsins og fengu til
skemmtunarinnar lánaða búninga
úr verkinu. Var við þetta tækifæri
í fyrsta sinn sungið danskvæði
nokkurt eftir skáldið Jón Ólafsson
- en einhverjir ættu jafnvel að kann-
ast við það enn í dag, þó langt sé um
liðið. Nefndist kvæðið Álfadans og
hljóðaði (og hljóðar enn) svo:
Máninn hátt á himni skín,
hrímfölur oggrár.
Líf og tími líður,
ogliðið ernú ár.
Bregðum blysum á loft,
bleika lýsum grund.
Glottir tungl og hrín við hrönn,
og hrattflýr stund.
Kyndla vora hefjum hátt,
horfið kveðjum ár.
Dátt vér dansinn stígum,
dunar ísinn grár.
haukur@bladid.net
Laugarásvegur
Æglssíða
Gelrsnef
Suðurhliöar
Aramótabrennur í Reykjavík
Gufunes
i
/

11.
Úlfarsfell
KMKin

Kjalarnes
Ártúnsholt
<s-x
10 \
Kléberg \
Fylkisbrenna
Leirubakki

Reykjavikurborg
Framkvæmdasvið
1.500
0 375 750
2.250