blaðið - 18.03.2006, Blaðsíða 42

42 I ÁHUGAVERT
LAUGARDAGUR 18. MARS 2006 blaöiö
MÁLIÐ EILÍFA
Forn siðmenning hefur ávallt vakið
athygli, jafnvel undrun. Menn eru
kannski ekki jafnuppteknir af henni
nú á dögum eins og gerðist á endur-
reisnartímanum og rómantísku
öldinni, en samt sem áður heillar
glæsileiki Rómarveldis okkur enn.
Þáttaröðin um Róm, sem Stöð 2
hefur nýhafið sýningar á, hefur
farið sigurför um heiminn og kveikt
áhuga milljóna á fornöldinni. Það
má lengi áfram telja. Ben Húr var
vitaskuld ein vinsælasta kvikmynd
allra tíma, Ég Kládíus límdi íslensku
þjóðina eins og margar aðrar við
skjáinn, Gladiator eftir Ridley Scott
fékk menn til þess að súpa hveljur
yfir stórfenglegri höfuðborg heims-
ins á hátindi hennar, Passía Krists
eftir Mel Gibson, vakti ekki síst
áhuga vegna þess að hún var leikin
á tveimur útdauðum tungumálum,
latínu og arameísku, og meira að
segja í klámmyndinni um Caligula
hafði sögusviðið sitt aðdráttarafl,
þó aðrar kenndir hafi sjálfsagt verið
fyrirferðarmeiri.
Tvö þúsund árum síðar getum við
enn rætt um keisarana Ágústus og
Neró að ógleymdum Júlíusi Sesari
sjálfum, sem við minnumst reglu-
lega í júlí og þegar við fáum okkur
Sesarsalat. Hóras og Virgill eru
mönnum kannski ekki jafntöm ljóð-
skáld og áður, en samt geta margir
haft fleyga frasa úr latínu um hönd
og í þeim efnum er fyrrnefndur
Júlíus okkur vinsæl fyrirmynd.
Menn fara enn yfir Rúbíkon og hafa
á orði að teningunum sé kastað, og
við, sem reykjum Marlboro, hugsum
hlýlega til sköllótta flagarans i hvert
sinn sem við lesum áletrunina á
pakkanum: veni, vidi, vici. Kom,
sá, sigraði, sem hlýtur að vera hnit-
miðaðasta þingskýrsla sögunnar.
Lifandi dautt mál
En hvað er þetta með latínuna? Þetta
löngu útdauða mál, sem harðneitar
að deyja og er þvert á móti í vexti?
Latínan var vitaskuld fyrsta heims-
málið, ekki ósvipað og enskan er nú,
En hún entist miklu lengur. Hún var
ekki aðeins töluð um Rómarveldi
þvert og endilangt meðan ljómi þess
entist, heldur lifði hún fall Rómar og
vel það. Á 16. öld talaði valdastéttin
um alla Evrópu enn latínu sín á milli
og það átti ekki síður við um klerka-
stéttina og lærdómsmenn. Ótínd
alþýðan notaði einnig latinu við
bænahald og latínukver fyrir byrj-
endur voru afar vinsæl. Þrátt fyrir
siðbótina var latínan ekki lögð af í
Norður-Evrópu heldur jókst notkun
hennar, sérstaklega meðal hinna
nýju náttúruvísindamanna eins og
Newton og Leibniz, sem kunnu vel
að meta hið agaða og skýra tungu-
mál fornaldar.
Latínan hélt lengi velli meðal
hinna lærðu, en í lok 19. aldar fóru
menn að spyrja sig hvaða erindi
löngu útdautt mál ætti í náms-
skrám, þegar nóg væri af nytsam-
legri fræðum, sem ekki rúmaðist
þar. Víðast hvar var latínan - og
grískan svo sem líka - gerð að val-
fagi og þeim fækkaði verulega, sem
nenntu að leggja það streð á sig ótil-
neyddir. Þegar Vatíkanið afréð að
leggja niður latnesku messurnar á
sjöunda áratugnum töldu margir að
þá myndi latínan endanlega leggjast
af. En það gerðist nú ekki.
Ekki aðeins mál heldur áhugamál
Ástæðan kann að vera sú að sá fjöldi
fólks, sem hafði lagt á sig að læra
latínu, hafði fengið dálæti á málinu
og vildi ógjarnan að það glataðist
eða að allur lærdómurinn væri til
einskis. Víst er um það að latínan er
fallegt mál, skýrt og blæbrigðaríkt.
Og svo þykir mörgum hún fínasta
mál í heimi: það er fínna að sletta
á latínu en dönsku. Margir hafa
þó fælst hana vegna þess að hún
getur verið erfið við að eiga og það
er nokkur íþrótt að nota hana rétt.
En fyrir aðra er það sjálfsagt það
sem heillar. Rétt eins og fjöldi fólks
leggur á sig að ráða Soduko í Blaðinu
á degi hverjum og aðrir ráða kross-
gátur, finnast þeir, sem vita ekkert
skemmtilegra en að brjóta heilann
um ablatívusa.
Þar er líka hugsanlega fólgin
ástæðan fyrir því að latínan er enn
kennd um allan heim. Hún þjálfar
menn í að hugsa og temja sér nýja
hugsun, sem vitaskuld er þroskandi
fyrir hvern sem er. Latínan er líka
lykill að mörgum öðrum málum.
Spænska og ítalska liggja í augum
uppi, en það má ekki gleyma hinu
að um 60% enskra orða eru af lat-
neskum stofni. Notagildið er hins
vegar ekki alltaf augljóst. Þannig
er sögð af því saga að ungur maður
í atvinnuviðtali hjá stórfyrirtæki
hafi verið spurður að því hvernig í
ósköpunum háskólamenntun hans
í latínu og grísku gæti gagnast því.
Það stóð ekki á svarinu, ungi maður-
inn sagði námið þjálfa menn til þess
að verða rómverskir keisarar. Hann
fékk starfið.
Útvarp í Helsinki og ný-
yrðasmíð í Páfagarði
En k.annski að svarið sé einfaldlega
það, að fákunnátta í latínu verður
sjálfsagt engum fjötur um fót. En
hún auðgar hvern þann, sem ein-
hver skil kann á henni.
Latínan hefur enda eflst. Ekki
alls fyrir löngu heimilaði Evrópu-
sambandið að latína væri notuð
í innihaldslýsingu á neysluvöru,
fremur en að framleiðendur þyrftu
að prenta hana á 20 tungumálum
og því var vel tekið. Og latínan lifir
víðar. Finnska ríkisútvarpið (radi-
OPHONIA FINNICA GENERAI.TS) Út-
varpar t.d. fréttum á latínu tii meira
en 50 landa á viku hverri, sem eru
afar vinsælar, enda þykja þær gott
dæmi um hvernig latínan lifir og
þar fá margir latínugránar um heim
allan að heyra nauðsynleg nýyrði
margskonar, misþjál að vísu.
Nýyrðasmíði í latínu er í höndum
fimm manna nefndar Vatíkansins,
en hún hittist vikulega til þess að
svara áleitnum spurningum eins
og þeim hvað pylsa sé á latínu (pa-
stillum botello fartum). Nefnd-
inni hættir þó óneitanlega til þess að
bregðast latínunni hvað knappleika
áhærir; það hlýtur t.d. að finnast
þjálli þýðing á videóspólu en sonor-
ARUM VISUALIUMQUE TAENIARUM
cistellula. Vilji menn kynna sér
nýyrðin betur má benda á orðabók-
ina LEXICON RECENTIS LATINITATIS.
Þrátt fyrir það er lítið skrifað á
latínu af fagurfræðilegum texta. Á
hinn bóginn er talsvert þýtt yfir
á latínu, ekki síst námsefni ætlað
börnum. Margar Ástríksbækur
hafa komið út á latínu og mynda-
söguhetjan Alex sömuleiðis. Þá
má ekki gleyma snilldarþýðingu á
bók dr. Seuss um það þegar Trölli
stal jólunum, quomodo invidios-
ULUS NOMINE GRINCHUS CHRISTI
NATALEM ABROGAVERIT. í þeSSU
samhengi er og rétt að geta þess að
latínuáhugi barna á Vesturlöndum
mun hafa aukist mjög mikið eftir að
upp komst að Harry nokkur Potter
væri sleipur í latínu.
Það er líkast til engin hætta á
að latínan verði lifandi mál í venju-
legum skilningi, en hún er langt í
frá dauð. í latínunni finna menn nið
tímans og í henni endurómar sagan
í nánast hverju orði. Sumir myndu
jafnvel ganga svo langt að segja að
latínan væri sagan sjálf. En þá er
hún líka nokkurs virði.
Eftir Andrés Magnússon
Þegar greinarhöfundur lærði latínu í Menntaskólanum
á sínum tíma var eitt helsta námsgagnið hið sama og
best hefur dugað undanfarin tvö þúsund ár, Gallastríðin
eða de bello gallico eftir Júlíus Sesar, eitt ágætasta
dæmið um skýra og skíra gullaldarlatínu. En þar er ei-
líflega verið að fjalla um einhverja njósnara, sem sendir
eru yfir stórfljót, hvar slegið var upp vetrarbúðum og
hvernig gallísku ættbálkarnir voru undirokaðir með
korða, vélum og orðum. Þar er því ekki beinlínis að
finna mikið af gagnlegri latínu fyrir hraða og spennu nú-
tímaþjóðfélags. Henry nokkur Beard hefur freistað þess
að bæta úr þessu með útgáfu nokkurra bóka, þar sem
finna má bráðnauðsynlegar hendingar á latínu. Ekki
svo að skilja að allar séu þær viðeigandi hvar sem er, en
eitt hið stórfenglegasta við málið er nú einmitt það, að
á latínu hljómar jafnvel hreinasta bull eins og Guð hafi
sagt það.
BRACCAE TUAE APERIUNTUR
Þú ert með opna buxnaklauf.
RECEDITE, PLEBES! GERO REM IMPERIALEM!
Burt, plebbar! Ég er í opinberum erindgjörðum.
salve(te)! Halló!
vale(te)! Bless!
quid agis? Hvernig er líðanin?
quid annus EST? Hvaða ár er?
INTELLEGO. Ég skil.
sic. Já.
non. Nei.
fortasse. Kannski
scisne latine? Kanntu latínu?
QUIDQUID LATINE DICTUM SIT, ALTUM VIDITUR
Hvað sem sagt er á latínu hljómar háleitt.
eamus, o kr! Áfram KR!
VESTIMENTUM LAXUM PAULULUM VIDETUR
Þessi föt virðast of víð.
INDENTIBUSANTICISFRUSTUMMAGNUMSPINICIAEHABES
Þú ert með spínat í tönnunum.
ALIQUISNE DOMUM EST?
UBI EST CAUPONA BONA?
QUID TEMPUS EST?
PERIO.
HABESNE PLUS VINI?
tu stupidus(a) ES.
Er einhver heima?
Hvar finn ég góðan bar?
Hvað er klukkan?
Ég er týndur.
Áttu meira vín?
Þú ert fífl.
CRAPULAM TERRIBILEM HABEO.
Ég er ógeðslega þunnur.
tua toga suspina est. Skikkjan þín er öfug.
TUA TOGA SUSPINA ETIAM EST.
Skikkjan þín er ennþá öfug.
CUR etiam hic es? Af hverju ertu ennþá hér?
NESCIO QUID DICAS
Ég veit ekki um hvað þú ert að tala
ITA ERAT QUANDO HIC ADVENI.
Þetta var svona þegar ég kom
NOLI ME VOCATE. EGO TE VOCABO.
Ekki hringja í mig. Ég hringi í þig.
Quo signo nata es? í hvaða merki ertu?
nonne macescis? Hefurðu grennst?
minime senuisti! Þú hefur ekkert elst!
ID TIBI PRAEBET SPECIEM LEPIDISSIMAM!
Þetta fer þér mjög vel!
CAPILLAMENTUM? HAUDQUAQUAM CONIECI ESSE!
Mér hefði aldrei dottið í hug að þetta væri hárkolla!