Fréttablaðið - 19.06.2012, Blaðsíða 16

16 19. júní 2012 ÞRIÐJUDAGUR
Eftir nákvæmlega þrjú ár verður þess minnst að 100 ár verða liðin
frá því að íslenskar konur 40 ára og
eldri fengu kosningarétt til Alþing-
is. Það var einmitt 19. júní fyrir 97
árum sem Danakonungur undirrit-
aði lög þessa efnis en kosningaaldur
kvenna átti svo að lækka um eitt ár
á ári niður í 25 ár til jafns við karla.
Mörgum þótti sérkennilegt að
gera þennan greinarmun á konum
og körlum og skrifaði Bríet Bjarn-
héðinsdóttir, ein helsta forystukona
kvenréttindabaráttunnar, að Íslend-
ingar yrðu að athlægi um allan
heim. Meirihluti þingmanna lét
þau orð sem vind um eyru þjóta og
bar því við að konur skorti pólitísk-
an þroska. Sennilega var hin raun-
verulega ástæða ótti við viðbrögð
nýs kjósendahóps sem raskað gæti
ríkjandi valdahlutföllum.
Árið 1918 var 40 ára aldurs-
ákvæðið loks numið úr lögum en þó
ekki fyrir tilstilli Íslendinga held-
ur að kröfu Dana. Á þessum tíma
blésu mannréttindavindar um alla
Evrópu eftir lok hrikalegrar heims-
styrjaldar en það þurfti að ýta við
valdamönnum hér til að afnema
þetta hlægilega ákvæði.
Beita þarf vopnum sem bíta
Um aldir giltu mismunandi lög um
konur og karla hér á landi. Karl-
ar höfðu nánast algjöran yfirráða-
rétt yfir konum og börnum og það
tók meira en öld og mikla baráttu
að tryggja konum og körlum jöfn
lagaleg réttindi. Þá var eftir glím-
an við hefðirnar, kyngervin, verka-
skiptinguna, launamisréttið, íhalds-
semina og staðalmyndirnar að
ógleymdu kynbundnu ofbeldi sem
komst ekki almennilega á dagskrá
fyrr en undir lok 20. aldar og enn er
verk að vinna.
Lagalegt jafnrétti dugir ekki
eitt sér, meira þarf til í jafnréttis-
baráttunni. Miklu skiptir að allir
landsmenn taki verkefnið alvarlega
og beiti þeim vopnum sem duga.
Margt hefur áunnist eins og sést
á því að undanfarin þrjú ár hefur
Ísland verið í efsta sæti á lista World
Economic Forum yfir kynjajafnrétti
í heiminum. Þar eru einkum mæld
fjögur svið þar sem verulega reyn-
ir á jafnrétti kynjanna en það eru
menntun, kyn og völd, heilbrigðis-
mál og staða á vinnumarkaði.
Gerum góðan árangur betri
Góður árangur okkar gæti samt
verið betri. Okkar veiki hlekkur
er staðan á vinnumarkaði, einkum
launamunur kynjanna og skarður
hlutur kvenna í áhrifa- og stjórnun-
arstöðum fyrirtækja og stofnana.
Það síðartalda stendur til bóta því á
næsta ári ganga í gildi lög sem gera
kröfur um að hlutur hvors kyns um
sig sé ekki minni en 40% í stjórnum
hlutafélaga, einkahlutafélaga og
lífeyrissjóða. Konum hefur þegar
fjölgað verulega í stjórnum lífeyr-
issjóða en um 55% fyrirtækja þurfa
að bæta konu eða konum í stjórn-
ina nema hvað eitt fyrirtæki þarf
að bæta við karli. Alls vantar 192
konur í stjórnir til að jafna kynja-
hlutföllin.
Launajafnrétti kynjanna hefur
aftur á móti reynst afar erfitt viður-
eignar, ekki bara hér heldur í öllum
ríkjum OECD. Árið 1961 voru sett
lög um launajafnrétti kynjanna
hér á landi og var hugmyndin sú að
jafna launamuninn á sjö árum með
launahækkunum til kvenna. Enn í
dag mælist launamunurinn á bilinu
7–16% eftir því hvaða breytur og
hópar eru skoðaðir en í löndum Evr-
ópusambandsins er hann að meðal-
tali rúm 16%. Vonbrigðum veldur
að nýjustu kannanir á tilteknum
hópum benda til þess að kynbundinn
launamunur sé nú heldur að aukast
á ný hér á landi.
Jafnlaunastaðall kynntur
Það er ánægjulegt að geta í dag
kynnt til sögu svokallaðan jafn-
launastaðal sem unnið hefur verið
að undanfarin ár í samræmi við
bráðabirgðaákvæði jafnréttislaga
frá árinu 2008, undir styrkri stjórn
Staðlaráðs Íslands. Vonandi verður
hann öflugt tæki í baráttunni við
launamisrétti kynjanna en mark-
miðið er að fyrirtæki og stofnanir
sjái sér hag í að innleiða staðalinn
við launaákvarðanir, noti hann sem
leiðarvísi og geti ef rétt er á málum
haldið fengið vottun uppfylli þau
kröfur staðalsins um launajafnrétti
kynjanna. Frumvarp til laga um
staðalinn fer nú í opið kynningar-
og umsagnarferli og ætti að komast
í notkun fyrir lok þessa árs.
Við höfum í þrjú ár mælst standa
okkur best ríkja hvað varðar jafn-
rétti kynjanna samkvæmt mæli-
kvörðum Alþjóðaefnahagsráðs-
ins (World Economic Forum). Við
eigum að gera allt sem við getum til
að halda því sæti, vera góðar fyrir-
myndir fyrir aðrar þjóðir um leið og
við gerum okkar samfélag réttlát-
ara og betra.
Réttlátara og betra samfélag
Merkilegt er hvað forsetaefn-in virðast líta valdheimild-
ir embættisins ólíkum augum.
Fræðimenn hafa sömuleiðis að
undanförnu rætt út og suður um
stjórnskipun landsins, svo allt
í einu er orðin óvissa um sjálf-
an grundvöll ríkisvaldsins – sem
tæpast kann góðri lukku að stýra.
Ruglingurinn ræðst einkum af því
hve óskýr stjórnarskráin okkar er
um hlutverk forseta í stjórnskip-
uninni.
Leppshlutverkin
Við lýðveldistökuna árið 1944 var
í nafni samstöðu ákveðið að gera
sem minnstar breytingar á full-
veldisstjórnarskránni frá árinu
1920 sem að uppistöðu var byggð á
dönsku stjórnarskránni – sem lítið
hafði breyst frá endalokum ein-
veldisins árið 1849. Í stað konungs
kom þjóðkjörinn forseti. Að öðru
leyti endurspeglaði stjórnarskáin
ekki almennilega þá stjórnkerfis-
breytingu sem orðið hafði við hæg-
fara umskipti frá einveldi til full-
trúalýðræðis.
Þjóðhöfðinginn var áfram sagð-
ur fara með ýmsar stjórnarathafn-
ir sem í raun höfðu verið færðar
til ráðherra. Þaðan kemur sú arf-
leifð að forseti er sagður fara með
ýmis völd sem í raun voru farin frá
honum; svo sem að skipa ráðherra,
ákveða tölu þeirra og skipta með
þeim verkum (15. gr.), veita emb-
ætti (20. gr.), leggja fyrir Alþingi
frumvörp til laga og annarra sam-
þykkta (25. gr.), gefa út bráða-
birgðalög (28. gr.), gera þjóðrétt-
arsamninga við önnur ríki (21.
gr.), fella niður saksókn vegna
afbrota, náða menn og veita upp-
gjöf saka (29. gr.) auk þess að veita
undanþágur frá lögum samkvæmt
reglum sem farið hefur verið eftir
hingað til (30. gr.). Stjórnarskrá-
in færir forsetanum þannig ýmis
völd sem hún svo kippir til baka
í greinum þar sem segir að for-
seti sé ábyrgðarlaus af stjórnarat-
höfnum (11. gr.) og að forseti láti
ráðherra framkvæma vald sitt
(13. gr.) enda öðlast löggjafarmál
og stjórnarerindi fyrst gildi þegar
ráðherra undirritar þau með for-
seta (19. gr.).
Stjórnarskráin okkar er því
óþægilega þvælin um hlutverk
forsetans sem sagður er fara með
ýmis verk sem hann sannarlega
sinnir ekki. Öðru máli gegnir hins
vegar um 26. greinina sem er ein
fárra sem Íslendingar settu sér
sjálfir við lýðveldistökuna en sam-
kvæmt henni getur forseti ákveð-
ið að synja lögum staðfestingar án
þess að atbeini ráðherra komi til,
eðli málsins samkvæmt.
Þingræðislýðveldi
Lengst af lýðveldistímanum hafa
menn litið svo á að forseti geti
ekki virkjað framangreind lepps-
hlutverk sem fólust í valdatilfærsl-
unni frá arfakonungi til þingbund-
innar ríkisstjórnar. En nú virðist
það allt komið á flot og sum for-
setaefnanna gæla við þá hugmynd
að forseti geti lagt fram frumvörp
á Alþingi og jafnvel rofið þing að
eigin frumkvæði. En slíkt myndi
vitaskuld stefna stjórnskipan
landsins í uppnám. Fram er komin
sú kenning að hér sé ekki hefð-
bundið þingræði heldur einhvers
konar hálf-forsetaræði. Hugtakið
hálf-forsetaræði (stundum þýtt
forsetaþingræði) kemur frá stjórn-
málafræðingnum Maurice Duver-
ger og var notað til að lýsa franska
stjórnkerfinu. Í samanburði á sjö
Evrópuríkjum komst Duverger að
þeirri niðurstöðu að lagalega væri
forseti Íslands einn sá valdamesti
en að í raun væri hann samt sem
áður sá valdaminnsti.
Öfugt við það sem þekkist hér
á landi er franski forsetinn helsti
stjórnmálaleiðtogi landsins en
deilir ríkisforystunni með forsæt-
isráðherra. Vandi slíkra kerfa er
einkum óstöðugleiki, óljós ábyrgð
og stjórnmálin eiga það til að lam-
ast í gagnkvæmum ásökunum
á milli þátta hins klofna fram-
kvæmdavalds. Ríki sem búa við
hálf-forsetaræði/forsetaþingræði
eru til að mynda Litháen, Haítí,
Palestína, Kína, Sri-Lanka, Alsír
og Finnland fram að stjórnar-
skrárbreytingunni árið 2000.
Íslenska stjórnkerfið er í grund-
vallaratriðum ólíkt slíkum ríkj-
um. Eins og fram kemur í fyrstu
grein lýðveldisstjórnarskrárinn-
ar er Ísland lýðveldi með þing-
bundinni stjórn, svokallað þing-
ræðislýðveldi (e. parliamentary
republic eða parliamentary con-
stitutional republic), eins og á við
um fleiri ríki sem brutust undan
konungsveldum á öldum lýðræðis-
bylgjunnar miklu. Í þingræðislýð-
veldum fer fjölskipuð ríkisstjórn
með framkvæmdarvaldið í umboði
þings en forseti gegnir áfram hlut-
verki þjóðhöfðingja en er þó ekki
eiginlegur hluti af hinu daglega
pólitíska valdi.
Valdsvið forseta
Íslands
Í Kattholti dvelja nú tuttugu nýfæddir kettlingar. Stjórn
Kattavinafélags Íslands hefur á
undanförnum vikum farið víða
um höfuðborgarsvæðið í leit að
heimilislausum köttum og reynt
að koma þeim í skjól í Kattholti.
Ástandið er skelfilegt. Hungraðar
og hræddar kisur sem eiga í engin
hús að venda halda til í fjöru, bak
við gáma, fela sig bak við steina
– þar til þær sjá mat. Þá verður
hungrið hræðslunni yfirsterkara.
Í Kattholti er mikill fjöldi óskila-
katta og í ljósi ástandsins þar nú
sér stjórn Kattavinafélags Íslands
sig tilneydda að hvetja katta-
eigendur að láta gelda högna og
taka læður úr sambandi. Þær kett-
lingafullu læður, litlir kettlingar
og kisur á ýmsum aldri sem búa
nú í Kattholti sýna aðeins eitt:
Ábyrgðarleysi kattaeigenda.
Kattavinafélag Íslands hvetur
kattaeigendur um allt land til að
axla þá ábyrgð sem fylgir því að
eiga kött og láta taka þá úr sam-
bandi um leið og þeir komast á
réttan aldur. Aðeins þannig getum
við stemmt stigu við offjölgun
katta. Ófrjósemisaðgerð er varan-
leg lausn og fær kisi að fara sam-
dægurs heim og er fljótur að ná
góðri heilsu.
Útigangskettir lifa við harð-
an kost, hungraðir, veikir, kaldir
og hraktir og eiga ömurlega ævi.
Rekstur Kattholts er mjög erfiður
og reynir þessi gríðarlega offjölg-
un katta mjög á starfsfólk og starf-
semi Kattholts sem er líknarfélag,
rekið af félagsgjöldum og með
hjálp fyrirtækja sem færa kisun-
um mat.
Algengt viðhorf fólks er að halda
að læða þurfi endilega að eignast
kettlinga. Það er mikill misskiln-
ingur. Kostir við geldingu og ófrjó-
semisaðgerðir eru að bæði læður
og högnar verða góðir einstak-
lingar, heimakærir, blíðir, hrein-
látir og lenda síður í slagsmálum
og á flakki.
Kattaeigendur! Tökum hönd-
um saman og breytum ástandinu
til betri vegar, sýnum ábyrgð og
dýravernd. Það er allra hagur,
ekki síst kattanna.
Áríðandi tilmæli
Þann 19. júní fyrir 97 árum fengu íslenskar konur fyrst kosn-
ingarétt og kjörgengi. Rétturinn
var þó til að byrja með takmörk-
unum háður. Þennan sama dag,
tæpum 40 árum síðar, skrifaði for-
seti Íslands undir Mannréttinda-
sáttmála Sameinuðu þjóðanna. 19.
júní er því merkur dagur jafnréttis
og mannréttinda í augum margra.
Í tilefni dagsins er því viðeigandi
að doka við og skoða aðeins betur
stöðu kynjanna á Íslandi í dag. Hvar
stöndum við í dag? Margt hefur
sannarlega áunnist á þessum næst-
um 100 árum, enda baráttan oft
verið bæði fjölmenn og hörð.
Hjá SFR stéttarfélagi í almanna-
þjónustu hafa jafnréttismálin verið
mikilvægur málaflokkur. Undan-
farna áratugi hefur baráttan fyrir
jöfnum launum verið efst á baugi.
Því miður sýna árlegar launakann-
anir SFR að launamunur kynjanna
er enn til staðar.
Undanfarin ár hefur vissulega
dregið lítillega saman með kynjun-
um en niðurstöður launakannanna
síðastliðið haust sýndu að launamun-
urinn er að aukast aftur. Í stað þess
að halda áfram þeirri hægfara þróun
til jöfnunar sem hafin var eru launa-
greiðendur að stíga skref afturábak.
Það er því staðreynd sem við verðum
að horfast í augu við að launamunur
kynjanna er viðvarandi og vaxandi
vandamál hjá hinu opinbera.
Vilji er ekki nóg – það þarf líka fé
Hvað skal gera? Hafa stjórnvöld
ekki lýst því yfir að þau eru hlynnt
jafnrétti kynjanna? Því skilar það
sér ekki í launaumslaginu? Að mínu
mati þurfum við fyrst að breyta því
viðhorfi að launamunur kynjanna sé
eitthvert lögmál sem við ráðum ekki
við. Í tilfelli félagsmanna SFR eru
það stjórnvöld sem eru launagreið-
andinn. Stjórnvöld hafa það því í
hendi sér að leiðrétta þennan mun.
Gallinn er hins vegar sá að þau hafa
ekki gert það sem til þarf til að leið-
rétta þetta skammarlega ójafnrétti.
Svo einfalt er það. SFR hefur lagt
til leiðir til leiðréttingar, sem hægt
er að vinna að í áföngum. Það er
algerlega dagljóst að til að leiðrétta
laun kvenna þarf fjármuni. Það
þarf peninga og þar stendur hníf-
urinn í kúnni. Það er auðvelt að tala
sig hásan um fagrar hugsjónir og
framtíðarsýn jafnréttis og bræðra-
lags. Það geta allir. Það krefst hins
vegar vilja og staðfestu að breyta
hlutunum raunverulega, þannig að
við sjáum það í launaumslaginu og í
launakönnunum.
Í tengslum við 24. október síð-
astliðinn sendi SFR öllum konum í
félaginu bréf og hvatti þær til þess
að óska eftir launaviðtali við stjórn-
endur stofnana. Forstöðumenn og
starfsmannastjórar fengu einnig
bréf þar sem átakið var kynnt.
Launamunur kynjanna verður
nefnilega til þar sem launasetning
starfsmanna á sér stað. Það er engin
tilviljun að launamunurinn hefur
aukist aftur. Það er verið að hækka
laun karla meira en laun kvenna.
Það eru karlarnir sem fá bitlingana
sína aftur þegar árferðið skánar.
Ekki konurnar. Þessar ákvarðanir
um launasetningu eru teknar hjá
stjórnendunum sjálfum.
Fjölmargir fundir hafa verið
haldnir nú á vormánuðum til að
finna lausn á þessu máli. Þar hafa
fulltrúar BSRB, BHM og KÍ komið
að málum og reynt að knýja á um
breytingar. Nýjasta útspil stjórn-
valda lýsir hins vegar þeim litla
aðgerðavilja sem er þar á bæ. Nú
snýst umræðan frá hendi stjórn-
valda ekki lengur um hvernig á að
lagfæra launamuninn. Þau hafa
fundið nýja leið til að taka ekki á
vandanum. Nú vilja þau finna út
úr því hvernig hægt er að breyta
aðferðafræðinni og mælikvörð-
um. Finna á hókus pókus mælitæki
þannig að launamunurinn minnki
eða jafnvel hverfi af sjálfu sér! Við
skorum á stjórnvöld að hætta þess-
um sjónhverfingum og láta verkin
tala. Útrýmum launamun kynjanna
núna – ekki bráðum.
Til hamingju með daginn
Jafnrétti
Guðbjartur
Hannesson
velferðarráðherra
Jafnrétti
Árni Stefán Jónsson
formaður SFR
stéttarfélags í
almannaþjónustu
Dýravernd
Anna Kristine
Magnúsdóttir
formaður
Kattavinafélags Íslands
Forsetaembættið
Eiríkur
Bergmann
stjórnmálafræðingur
– Lifið heil
www.lyfja.is
ÍS
L
E
N
S
K
A
/S
IA
.I
S
/L
Y
F
6
01
84
6
/1
2
Gildir til 15. júlí.
Lægra
verð
í Lyfju
20%
afsláttur af allri
Corega línunni
Nýtt
Corega Neutral Taste
Frábær festa allan daginn, bragðlaus
svo að þú njótir matarins án truflunar.