Fréttablaðið - 23.11.2012, Síða 22

23. nóvember 2012 FÖSTUDAGUR| SKOÐUN | 22
Í tilefni af nýlegri þjóð-
aratkvæðagreiðslu má
velta fyrir sér hvernig
öðrum spurningum hefði
verið svarað. Ef þjóðin
hefði t.d. verið spurð,
„Vilt þú nota meira af
innfluttri, óendurnýjan-
legri, gjaldeyriseyðandi,
orkuöryggis truflandi,
loftslagsbreytandi og
mengandi olíu?” þá má
ætla að fáir myndu svara
játandi. Spurningin er lík-
lega örlítið leiðandi en samt sem
áður mætti álykta að þjóðin væri
býsna sammála um að olíubrennsla
í óhófi væri ekki það allra skyn-
samlegasta.
Innflutningur á jarðefnaelds-
neyti er áhyggjuefni flestra ríkja
enda hagkerfin afar háð brennslu
á olíu. Þó að Íslendingar séu óháðir
innflutningi á orku til upp hitunar
og raforkuframleiðslu eru allar
okkar samgöngur keyrðar áfram
á mengandi jarðefnaeldsneyti með
tilheyrandi gjaldeyris kostnaði.
Það er mikið hagsmunamál fyrir
þjóðina að draga úr innflutningi
á jarðefnaeldsneyti ef hægt er
með hagkvæmum hætti. Lengi vel
gerðu landsmenn hins vegar lítið
sem ekkert til að sporna við olíu-
notkun og um tíma lögðu margir
mikla áherslu að ganga sem hrað-
ast á þessa takmörkuðu auðlind
með kaupum á eyðslufrekum bif-
reiðum.
Líkja má olíulindum heims við
risastóran bankareikning sem
hefur aðeins tvo galla. A) Það er
og verður aldrei lagt inn á hann.
B) Bankareikningurinn hefur 0%
vexti. Þetta þýðir að í hvert skipti
sem við ræsum bensín- eða dísil-
bifreið takmörkum við
möguleika komandi kyn-
slóða á að gera slíkt hið
sama. Þetta er stóri vand-
inn við endanlegar auð-
lindir.
Bætt nýtni
Vera má að þjóðin standi
nú á tímamótum hvað
eldsneytisnotkun varðar.
Merki um minni innflutn-
ing má sjá í Orkuspá Orku-
stofnunar en þar sést að
innflutningur á bensíni og gas-
olíu í samgöngum hefur minnk-
að ár frá ári síðan 2007 og er nú
tæplega 37 þúsund tonnum minni
en þá. Vissulega spilar efnahags-
lægðin mikið hlutverk en mögu-
lega þarf innflutningur elds neytis
ekki að aukast þegar hagkerfið
rís að nýju. Í lok síðasta árs voru
samþykktar á Alþingi breytingar á
gjaldaumhverfi bifreiða sem hygla
mjög eldsneytisnýtnum bifreiðum
og munu án efa auka mjög hlut-
fall slíkra bifreiða í fólksbílaflota
landsmanna. Í raun voru þetta
sjaldséðar skattalækkanir fyrir
skynsama neytendur því álögur
á eldsneytisnýtnar bifreiðar í
flestum stærðarflokkum lækkuðu
í kjölfar breytinganna.
Hugmyndir um breytingu á
gjaldaumhverfi bifreiða á ættir
sínar að rekja til Orkustofnunar
en þar var sú hugmynd mótuð að
tengja gjöld við útblástur bifreiða
en hann er í beinni fylgni við elds-
neytiseyðslu. Mikilvægi þessara
lagabreytinga er ekki síst fólgið í
því að þannig er tryggt að hinar
miklu og almennu framfarir bif-
reiðaframleiðenda í smíði nýtnari
bifreiða mun skila sér betur í
minni eyðslu íslenska fólksbíla-
flotans. Ætla má að eyðsla bifreiða
geti batnað að jafnaði um 2-3 lítra
á hverja hundrað kílómetra. Þetta
þýðir að þegar núverandi bílafloti
landsmanna hefur verið endurnýj-
aður eftir 10-15 ár þá muni hann
nota 50-80 milljónum lítrum minna
af eldsneyti til að keyra jafn-
marga kílómetra og áður. Fylgj-
ast má með áhrifum nýju laganna
á vísitöluvakt Orkuseturs, sem
birtir eyðslu- og útblástursgildi
nýskráðra bifreiða í hverjum mán-
uði. Meðaleyðslugildi nýskráðra
bifreiða í september var t.d. aðeins
5,6 l/100 km. Á samgönguvef Orku-
seturs geta neytendur einnig borið
saman eldsneytiskostnað bifreiða.
Það er nefnilega ákveðin hætta á
því að óupplýstur neytandi velji
bíl sem er örlítið ódýrari í inn-
kaupum en sitji svo uppi með mun
hærri olíureikning þegar upp er
staðið. Í reiknivélunum er t.d.
kynnt stærðin kr/km. sem er mik-
ilvægasta rekstrartala bifreiðar.
Neytendur verða að átta sig á að
hin raunverulega vara sem keypt
er á eldsneytisdælustöð er ekki
lítri heldur vegalengd. Tveir ólíkir
bílar geta komið á bensínstöð og
keypt jafnmikið af eldsneyti á
sama lítraverði en þegar dæmið
er skoðað frekar kemur í ljós að
annar bíllinn fékk mun fleiri kíló-
metra í sinn hlut enda eldsneytis-
nýtnari bifreið.
Það eina sem menn
eru sammála um?
Við lestur skýrslu úttektar-
nefndar um Orkuveitu
Reykjavíkur er kom út
í október sl. er staðfest
öflugt viðbragð eigenda,
starfsmanna, stjórn-
enda og stjórnar OR við
því mikla áfalli er varð
í aðdraganda og við fall
bankanna þann 6. októ-
ber 2008. Undirritaður tók
við stjórnarformennsku
í lok ágúst 2008, og hafði
því verið við störf í rúman
mánuð er bankahrunið varð og þau
efnahagslegu ósköp sem fylgdu
í kjölfarið riðu yfir. Skýrslan
staðfestir að svo til yfir nótt tvö-
földuðust skuldir OR.
Enginn lánardrottinn gjaldfelldi lán
Til að mæta þeirri óvissu er blasti
við OR og Íslandi öllu var farið
markvisst í það að upplýsa lán-
ardrottna OR um rekstrarhæfi
félagsins. Árangurinn var sá að
enginn lánardrottinn sá ástæðu til
að gjaldfella lán sem veitt höfðu
verið OR, heldur þvert á móti héldu
erlendir bankar áfram að afgreiða
lán til OR á árinu 2009. Stjórnin
sem ég veitti formennsku stóð við
allar áður gerðar skuldbindingar
OR, þar á meðal byggingu nýrrar
virkjunar á Hellisheiði sem hófst
á árinu 2009 og framleiðir virkj-
unin nú 85 MV af raforku sem
seld er Norðuráli. Starfsmönnum
OR fækkaði um 10% vegna ráðn-
ingarbanns sem sett var á haust-
mánuðum 2008, ásamt því að
starfsmenn tóku á sig launalækkun.
Stjórn OR samþykkti 9,7% hækk-
un á heitu vatni í september 2008.
Deilur risu innan borgar stjórnar
Reykjavíkur vegna þessarar hækk-
unar og úr varð samkomulag hjá
aðgerðarhópi borgarstjórnar í
október 2008 um að engar gjald-
skrárhækkanir yrðu hjá OR út
kjörtímabilið. Í aðgerðar hópnum
sátu Hanna Birna Krist-
jánsdóttir, Óskar Bergs-
son, Svandís Svavars dóttir
og Dagur B. Eggertsson.
Ákvörðunin um gjald-
skrárfrystingu stóð til
loka kjörtímabilsins. Í
apríl 2010 er upplýst um
hækkunarþörf á miðla OR
á stjórnarfundi. Hækk-
unarþörf félagsins var
því ekki haldið leyndri
í aðdraganda kosninga
2010. Umfjöllun um hækk-
unarþörfina kom fram m.a. í fjöl-
miðlum í aðdraganda kosninga. Við
gerð þriggja ára fjárhagsáætlunar
OR fyrir árin 2011-2013 var sýnt
fram á hækkunarþörf félagsins
sem átti að koma til framkvæmda
á 2-3 árum. Lánardrottnar OR voru
samþykkir þessari aðferð við að
staðfesta og mæta hækkunarþörf
á miðlum OR. Ástæðan fyrir því
að dreifa þessum hækkunum var
til að draga úr álögum á almenning
og fyrirtæki og koma í veg fyrir
töluverða hækkun á vísitölu, sem
aftur kæmi til hækkunar á hús-
næðislánum almennings. Núver-
andi stjórn OR ákvað í október
2010 að mæta allri hækkunarþörf
félagsins í einni aðgerð í stað þess
að dreifa henni. Þarna er um mun á
aðferðarfræði að ræða frekar en að
verið sé að „bjarga Orkuveitunni“
með svo róttækum hækkunum.
Engar nýjar skuldbindingar
Í lok árs 2009 vann Reykjavíkur-
borg úttekt á lausafjárþörf OR
í nánu samráði við stjórnendur
OR. Það var ljóst frá hruni að árin
2011 og sérstaklega 2013 yrðu OR
erfitt vegna mikilla afborgana.
Niður staðan var að Reykjavíkur-
borg tæki frá allt að 12 milljarða
af fé Reykjavíkurborgar til að eiga
upp á að hlaupa fengist ekki lán
eða breytingar á gjalddögum OR.
Landsvirkjun fékk 25 milljarða
yfirdráttarlán hjá SÍ, vegna mögu-
legs lausafjárvanda.
Skýrsla úttektarnefndar stað-
festir að eftir hrunið voru ekki
samþykktar neinar nýjar skuld-
bindingar á félagið. Farið var í
miklar aðhaldsaðgerðir í rekstri
sem skiluðu sér í lækkun rekstrar-
kostnaðar um rúman 1 milljarð.
Allar kennitölur í rekstri voru bætt-
ar verulega á árinu 2010 og voru í
samræmi við fjárhags áætlun sam-
þykkta á árinu 2009. Eigið fé OR
styrktist, handbært fé frá rekstri
jókst, langtímaskuldir lækkuðu,
hagnaður var um 13,7 milljarðar
2010. Eignir OR voru rúmir 286
milljarðar. Það var því rangt að
segja að OR væri komið á haus-
inn, eins og núverandi borgar stjóri
lýsti ástandinu, heldur var búið að
leggja grunn og byrjað að vinna að
viðsnúningi í rekstri OR. Vandi OR
var fyrst og fremst lausafjárvandi
sem mætt var með láni frá eiganda
og hækkun á gjaldskrám. Gjald-
skrárhækkanir gera það verkum
að á árinu 2013 er gert ráð fyrir
20 milljörðum í handbæru fé frá
rekstri og að skuldir verði um 200
milljarðar. Það tekur því um 10 ár
að greiða upp allar skuldir. Það er
því ljóst að OR stóð af sér hrunið.
Mestöll verðmæti hlutabréfa í Kaup-
höllinni hurfu í október 2008. Eig-
endur þeirra fá ekkert til baka. Eig-
endur OR munu fá allt sitt til baka
og munu áfram njóta kalda- og
heitavatnsins, rafmagns, fráveitu
og gagnaveitu. Úttektarskýrslan
staðfestir að öflugt viðbragð við
hruni lagði grunninn að vörninni
um Orkuveitu Reykjavíkur.
Úttektarskýrsla staðfestir
öflugt viðbragð við hruni
Yfir vetrarmánuðina verja börn
meirihluta dagsins í skóla eða á
frístundaheimilum og því gefur
skólamaturinn einstakt tækifæri
til að bæta neysluvenjur skóla-
barna og kenna þeim að njóta
hollrar fæðu. Með hollum mat
í skóla er hægt að hafa jákvæð
áhrif á heilsu og líðan nemenda
og starfsfólks skólans. Vel nærðir
nemendur eiga auðveldara með að
einbeita sér og læra. Nýleg sænsk
rannsókn sýndi að neysla á hollum
mat og lítil neysla á óhollum mat
var tengd betri einkunnum hjá 15
ára unglingum. Enn fremur kom
fram að þeir unglingar sem borð-
uðu reglulega morgunverð höfðu
hærri meðaleinkunnir. Það er
ekki síður mikilvægt að leggja
áherslu á uppeldis- og félagslegt
gildi máltíða meðal annars með
því að gefa nægan tíma til að nær-
ast og sjá til þess að umhverfi sé
notalegt og ekki of mikill hávaði.
Opinberar ráðleggingar
Embætti landlæknis gefur út
handbók fyrir skólamötuneyti
sem ætlað er að auðvelda starfs-
fólki að bjóða börnum hollan og
góðan mat við þeirra hæfi. Í 23.
grein grunnskólalaga frá árinu
2008 segir að í grunnskólum skulu
nemendur eiga kost á málsverði
á skólatíma í samræmi við opin-
berar ráðleggingar. Embætti land-
læknis vinnur að þessum málum
í tengslum við verkefnið Heilsu-
eflandi grunnskóli og hefur gefið
út handbók utan um það verkefni
þar sem skólar eru hvattir til að
mynda sér heildræna stefnu um
næringu. Heilsueflandi skólum er
boðið upp á fræðslu fyrir starfs-
fólk mötuneyta en einnig er settur
fram skýr rammi sem skólarnir
þurfa að fylgja, t.d. að útnefndur
sé starfsmaður sem ber ábyrgð á
að fylgja eftir stefnu í næringar-
málum og ber stýrihópur verk-
efnisins ábyrgð á að viðmiðum og
gátlista í handbók sé framfylgt.
Eftirlit með skólamáltíðum
Embætti landlæknis hefur ekki
eftirlit með gæðum skólamál-
tíða. Það er hlutverk skólastjórn-
enda að sjá til þess að lögum um
grunnskóla sé framfylgt, þ.e. að
tryggja að starfsemi skóla sé í
samræmi við ákvæði laga, reglu-
gerða og aðalnámskrá grunnskóla
og þar með talið að hádegis verður
sé í samræmi við ráðleggingar.
Sveitarfélög hafa einnig hlutverki
að gegna þarna með svo kölluðu
ytra mati sveitarfélaga. Mennta-
og menningarmálaráðuneytið ber
einnig ábyrgð á ytra mati á skóla-
starfi.
Það er til mikils að vinna að
bæta neysluvenjur skólabarna
og ættu skólar að leggja áherslu
á holla fæðu og huga þar sérstak-
lega að fjölbreyttu fæðuvali, fisk-
máltíðum og meiri neyslu ávaxta,
grænmetis og grófra kornvara
auk vatnsdrykkju.
Fæðuframboð í skólum
• Fiskur að minnsta kosti tvisvar
sinnum í viku, bæði feitur og
magur.
• Grænmetis- og baunaréttir
reglulega í boði.
• Þegar kjöt- eða kjötvörur eru
í boði, velja magrar kjötvörur
með minna en 10% fitu. Æski-
legt er að bjóða upp á ferskar
vörur sem oftast og minna af
farsvörum, pylsum og nögg-
um. Reyktur og saltur matur,
t.d. saltkjöt, hangikjöt, bjúgu,
bayonskinka, hamborgar-
hryggur eða saltfiskur, ætti að
vera mjög sjaldan á borðum.
Mikilvægt er að skoða vel salt-
magn og lesa utan á umbúðir
en vörur teljast saltríkar ef
þær innihalda meira en 1,25 g
af salti (0,5 g natríum) í 100 g
vöru.
• Grænmeti hrátt og/eða
soðið með öllum hádegis-
mat. Ávextir eða grænmeti í
morgunhressingu og síðdegis-
hressingu. Einnig er tilval-
ið að bjóða upp á ávexti eftir
hádegis verðinn.
• Þegar brauð er í boði ætti að
velja heilkorna, trefjaríkt
brauð með a.m.k. 5-6 g af
trefjum í 100 g af brauði.
• Við matseld er mælt með
notkun olíu í stað smjörs eða
smjörlíkis og léttmjólkur í
stað nýmjólkur eða rjóma. Enn
fremur er mælt með að ofn-
steikja frekar en pönnu steikja.
• Mikilvægt er að nemendur
eigi greiðan aðgang að köldu,
fersku drykkjarvatni.
Ítarefni
Handbók fyrir skólamötuneyti
Ráðleggingar um mataræði og næringarefni
Handbók heilsueflandi grunnskóla
Lög nr. 91/2008 um grunnskóla
Aðalnámskrá grunnskóla frá 2011
Ráðleggingar um
hádegisverð í skólum
MATARÆÐI
Elva
Gísladóttir
Hólmfríður
Þorgeirsdóttir
næringarfræðingar
hjá Embætti landlæknis
➜ Embætti landlæknis
hefur ekki eftirlit með
gæðum skólamáltíða.
ORKUMÁL
Guðlaugur
G. Sverrisson
fv. stjórnar
formaður OR
ORKUMÁL
Sigurður Ingi
Friðleifsson
framkvæmdastjóri
hjá Orkusetri
➜ Það er mikið hags-
munamál fyrir þjóðina
að draga úr innfl utningi á
jarðefnaeldsneyti ef hægt er
með hagkvæmum hætti.
➜ Vandi OR var fyrst
og fremst lausafjárvandi
sem mætt var með láni frá
eig anda og hækkun á
gjaldskrám.