Fréttatíminn - 15.11.2013, Blaðsíða 90

S veinsstykki Þorvaldar Þor-steinssonar í meðförum Arnars Jónssonar undir
stjórn Þórhildar Þorleifsdóttur er
svo spriklandi mann- og aldarfars-
lýsing að ég get ekki annað en
skrifað um þennan mann; Svein
Kristinsson, sem einhverjir hafa
kallað mannleysu.
Ég veit ekki um það. Sveinn er
alla vega ekki farsæll maður. Hann
naut lítillar lukku og líkast til bar
hann nokkra sök á því sjálfur; þótt
lukkan láti sjaldnast segja sér fyrir
verkum. Við getum búið í haginn
fyrir hana en aldrei treyst á að hún
mæti. En það má skilja þetta lukku-
leysi Sveins á marga vegu og það
gerir þetta leikrit Þorvaldar svo
gott. Og mannleysuna hann Svein
svo stóra persónu að mér finnst
hann eiginlega vera maður ársins.
Listin er hversdagsleg
Þorvaldur var mikill sérfræðingur
í menningarlífi alþýðufólks. Ein af
mörgum góðum sýningum sem ég
aldrei sá var sýning hans á Akur-
eyri 1996; þar sem hann fangaði
menningu bæjarbúa og reyndi að
kortleggja farvegi hennar; köku-
basara, spjallhópa í fornbóka-
búðum, myndlist og ættargripi á
heimilum og svo framvegis. Með
þessari sýningu og seinni verkum
tókst Þorvaldi að draga fram menn-
ingarlíf sem er handan og utan við
þær listir og menningu sem okkur
er tamt að skilgreina sem birting-
armynd samfélags og samtíma.
Þorvaldur fór vel með þá alþýðu-
menningu sem hann dró fram.
Hann gerði hana ekki hjákátlega
eins og algengt er að sjá í kvik-
myndum og á bókum. Og hann
reyndi heldur ekki að upphefja
hana eins og krúttkynslóðinni
hættir til þegar hún vill draga upp
mynd af Íslandi fyrir kaupendur
sína í útlöndum. Þorvaldur nálgað-
ist alþýðumenninguna án fordóma
og sýndi hana eins og hún er; verð-
mæti sem fyllir líf fólks merkingu
og inntaki þótt hún henti hvorki
til útflutnings og myndi hljóma
skringilega á stóru sviði.
Ég nefni þetta hér vegna þess að
mér fannst Þorvaldur gefa Sveini
fallega þræði úr þessum vefnaði;
ást hans á málsháttum og pælingar
um orð dró fram hvernig listræn
iðkun er öllum eðlislæg og sjálf-
sögð; þótt við kunnum ekki alltaf
að koma auga á þessa þörf eða
rækta hana svo hún nýtist okkur
til einhvers gagns.
Gömul gildi
Ég held líka að leit Þorvaldar að
listrænni iðkun og menningu
meðal alþýðufólks (ef það hugtak
er lengur til) hafi auðveldað hon-
um að draga upp skarpa mynd af
Sveini. Sveinn ber sterkt svipmót
sinnar kynslóðar. Hann heldur
á lofti hinum svokölluðu gömlu
gildum; það er að vera stundvís og
sinna sínu verki vel, vill, vera trúr
yfir litlu í von um að verða treyst
fyrir stóru, bera ekki sorgir sínar
á torg, reyna að gefast ekki upp
þótt sífellt blási í mót, vera trúr
og tryggur sínu fólki þótt það sé
kannski ekki traustsins vert.
Sveinn virðist trúa því stað-
festlega að ef hann er dyggðugur
(samkvæmt staðli þessara gömlu
og góðu gilda) muni honum farnast
vel; að lífið launi á endanum þeim
sem standa sína plikt. Hann trúir
að með trúmennsku og iðjusemi
takist honum að yfirvinna veikan
bakgrunn og veikbyggð tengsl út í
samfélaginu.
Auðvitað gengur þetta ekki upp.
Hin gömlu og góðu gildi eru ekki
drifkraftur samfélagsins heldur
klíkuskapur og varnarstaða þeirra
sem hafa náð undir sig gæðunum.
Gömlu og góðu gildin eru skraut
sem sigurvegararnir skreyta sig
með (án þess að fyrir því sé nokkur
innistaða).
Sveinsstykki er því að sumu leyti
harmsaga manns sem trúir goð-
sögn yfirstéttanna um sjálfan sig.
Sveinn heldur í vonina um að geta
unnið sig upp í samfélagi manna
með því að gera allt rétt og ekkert
rangt; en sú von getur aldrei ræst.
Langveikt barn
Hugmyndir Sveins um farsæld í
lífinu er bundnar við virðingu og
stöðu í ytra samfélagi. Faðir hans
var alræmdur drykkju- og ofbeldis-
maður sem brást fjölskyldu sinni.
Sveinn upplifir sem barn þá skömm
sem liggur yfir f jölskyldunni.
Skömmin yfir að tilheyra fyrirlit-
inni fjölskyldu getur verið barninu
hugstæðari en ofbeldið og ógnin á
heimilinu; þótt ógnin sé vissulega
þungbærari.
Markmið Sveins er að yfirvinna
meinsemdir æsku sinnar með því
að lifa lífi sem er gagnstætt við líf
föður hans. Hann vill ávinna sér
virðingu og stöðu sem föður hans
skorti. Það telur hann vera lykil
að farsælu lífi. Þetta er bernsk af-
staða; það er eins og Sveinn horfi
inn um gluggann hjá betur stæðum
fjölskyldum og ímyndi sér að þar sé
allt í lukkunnar velstandi; þar sé
enginn reiður, enginn öskri og eng-
inn lemji. Hann gerir ekki kröfur
um hlátur eða gleði; vill aðeins hlé
frá illskunni.
Þótt Sveinn reyni í leikritinu að
fela hryllinginn á æskuheimili sínu
þá brýst hann víða fram. Sveinn er
hins vegar ófær um að skilja hann
eða þau áhrif sem hann hefur haft
á hann sjálfan og lif hans. Hann
hangir í þeirri trú að ef honum tak-
ist að laga hið ytra þá verði allt í lagi
hið innra.
En sá Sveinn sem við sjáum á
sviðinu er stórskaðaður maður;
langveikt barn sem ekki hefur
komist til þroska. Þegar hann lagði
út í lífið hafði hann enga getu til
að mynda eðlileg tilfinningatengsl
og engar eðlilegar viðmiðanir um
hvað væri vellukkað líf. Einu verk-
færin í kistu hans voru bitlaus og
gagnslaus gömul gildi sem fárveik
fjölskylda hafði breitt yfir sár sín.
Fjarverandi og meðvirkur
Sveinn er vondur maður í öllum
venjulegum skilningi; vondur
maður sem telur sig vilja vel (sem
er einstaklega vond og hættuleg
tegund af vondum manni). Hann
reynist engum vel. Þó hann hjálpi
systur sinni er hann vondur við
hana. Hann er vondur við konu sína
þótt hann telji sig færa henni allt
sem hún biður um og þráir. Hann
hafnar dóttur sinni en kaffærir son
sinn í tilætlunarsamri athygli.
Og hann er líka vondur við sjálf-
an sig. Hann svíkur drauminn sinn
um að opna búð; lætur sem hann
hafi látið undan konu sinni sem
vildi fremur stærri íbúð. Sveinn
er veiklundaður og deigur; undan-
látssamur og lítt fylginn sér; það er
ekki fyrirferðin í honum. En það er
ekki síst þetta getuleysi sem skað-
ar annað fólk. Hann getur ekki virt
aðra vegna þess að hann virðir ekki
sjálfan sig; hann getur ekki elsk-
að annað fólk vegna þess að hann
elskar ekki Svein. Hann er eins-
konar and-kærleikur; ekki endilega
logandi hatur heldur frekar eins og
köld fjarvera ástar.
Sveinn er líka að sumu leyti fjar-
verandi í eigin lífi. Hann speglar
sig í föður sínum alkóhólistanum
og systur sinni, sem líka er alkóhól-
isti. Í raun er Sveinn fyrst og fremst
viðbrögð við þessum tveimur fár-
sjúku einstaklingum. Tilvist hans
er svo samofin föður og systur að
hann tekur ekki eftir móður sinni
og eiginkonu. Hann hefur eytt æv-
inni í að leita að botni í botnlausu
hyldýpi geðveiki fíknar; skilja öfga-
kennd og samhengislaus skilaboð
sem eru í raun engum ætluð og inn-
antóm þótt þau séu hávær.
Það er því ekki að undra að
Sveinn eigi bágt með að fóta sig.
Og að sjálfsmynd hans sé reikul.
Að velja ekki lífið
En þótt Þorvaldur, Arnar og Þór-
hildur teikni upp skýra mynd af
ákveðnum manni er lífsglíma
Sveins ekki aðeins sérstök heldur
líka lík okkar hinna. Flest ættum
við þekkja tilvistarlegar villur sem
Sveinn ratar í.
Til dæmis þá að mæta lífinu með
of miklar fyrirframhugmyndir
um hvað muni reynist okkur vel.
Sveinn vantreystir lífinu og er því
með hausinn fullan af plönum og
ráðagerðum og missir eiginlega af
lífinu vegna þeirra. Hann lifir með
skilyrðum. Hann trúir að lífið byrji
þegar plönin gangi upp. Hann vill
ekki vera hann hér og nú heldur
hann þegar hann hefur fengið
drauma sína uppfyllta.
Hann er því bindur gagnvart því
sem lífið færir honum. Hann eign-
ast dóttur en vildi son. Hann er
með svo þrönga sýn hlutverk sitt í
hjónabandinu að hann er eiginlega
ekki í þessu hjónabandi. Hann get-
ur ekki tekið bata systur sinnar af
því hann hafði ekki ráðgert hann.
Þótt Sveinn upplifi sig sem
lukkulausan mann vegna þess að
ekkert féll með honum; er ekki
hægt að segja að lífið hafi ekki fært
honum tækifæri til að batna, njóta
og blómstra. Honum auðnaðist hins
vegar ekki að þiggja þessar gjafir.
Illska Sveins er því að sumu leyti
heimaræktuð, þótt hann hafi fengið
undirstöður hennar í heimanmund.
Ef við þiggjum ekki tækifæri til lífs
og ástar ræktum við með okkur
andstæðu þessa. Alla daga stönd-
um við frammi fyrir vali milli lífs
og dauða. Og þeir sem skila auðu
koma dauðanum til valda.
Móses og Jesús
Það má líka skilja sögur Sveins og
fjarverandi systur hans út frá guð-
fræði Lúthers.
Sveinn stendur þá fyrir lögmál-
ið; Móses. Hann setur sér reglur
og trúir að ef hann haldi sig innan
þeirra muni hann öðlast réttlæti
og frið. En það gengur ekki upp.
Honum er ómögulegt að standast
eigin kröfur. Hann er nú einu sinni
breyskur maður. Reglurnar snúast
gegn honum; hann beitir þeim á sig
eins og svipu og fyllist illa dulbú-
inni sjálfsfyrirlitningu og hatri. Og
hann bregst við öðru fólki á sama
hátt; setur fólk á bás og setur því
reglur og hafnar fólkinu síðan þeg-
ar það rís ekki undir kröfunum.
Þetta ástand kallaði Lúther hinn
reiða guð; þetta er manngerður guð
sem þolir ekki manninn.
Ef Sveinn stendur fyrir lögmálið
þá er systir hans fagnaðarerindið;
Jesús. Hún stígur niður til heljar
vímuefnafíknarinnar og rís síðan
upp til endurnýjaðs lífs. Öfugt við
Svein tekst henni að horfast í augu
við og yfirvinna áföll æskunnar.
Henni auðnast að þiggja lífið. Syst-
irin færir Sveini fréttir af börnum
hans; er eina tenging hans við það
líf sem hann átti. Upprisin er hún
farvegur kærleikans.
Sveinn á erfitt með að skilja
hvernig systur hans tekst þetta
eftir það sem á undan er gengið.
Út frá lögmálinu hefur hún fyrir-
gert rétti sínum til góðs lífs með
óteljandi brotum gegn reglunum
þegar hún var háð vímuefnum.
Samkvæmt Lúther gagnast
lögmálið til að setja reglur í sam-
skiptum okkar á milli en það er svo
miskunnarlaust að við verðum að
úthýsa því úr samvisku okkar og
hjarta. Lögmálið getur ekki fyrir-
gefið. Ef við hleypum því inn í sam-
visku okkar brennum við upp í mis-
kunnarlausri fordæmingu.
Andleg leið
Sveinsstykki er ekki trúarlegt
verk þótt ég leyfi mér hér að vitna
til hugmynda Lúthers um tilvistar-
vanda mannsins. En Sveinstykkið
er andlegt engu að síður.
Sú leið sem Þorvaldur markar
Sveini út úr eymdarástandi hans
er andleg leið. Hún fellst í uppgjöf
og viðurkenningu á vandanum
og síðan smáum skrefum til að
byggja upp traust á lífinu og öðru
fólki. Síðustu setningar Sveins eru
í raun óður til þess hvernig kær-
leikur okkar gagnvart öðru fólki
stækkar okkur. Því meira sem við
berum af öðrum innra með okkur
því stærri erum við. (Og þessu má
að sjálfsögðu snúa á haus og segja;
að því meira sem berum af okkur
sjálfum innra með okkur því minni
manneskjur erum við.)
Þótt við getum ekki verið viss
um að Sveinn ætli sér að velja líf-
ið héðan í frá þá fylgja allar okk-
ar bestu vonir honum þegar hann
gengur út til að hitta veislugesti
sína. Af dæmi systurinnar vitum
við að lífið bíður okkar þolinmótt
þótt við þykjumst ekki taka eftir
því.
Á sunnudagskvöldið langaði mig
að elta Svein út af sviðinu og velja
lífið með honum og að sem flest
ykkar kæmu með okkur.
 LeikLiSt SveinSStykki í ÞjóðLeikhúSinu
Sveinn Kristinsson
er maður ársins
1. nóvember – 30. nóvember 2013
TVEIR HRAFNAR
listhús, Art Gallery
Baldursgata 12 101 Reykjavík
+354 552 8822 +354 863 6860 +354 863 6885
art@tveirhrafnar.is www.tveirhrafnar.is
Opnunartímar
11:00-17:00 miðvikudaga til föstudaga
13:00-16:00 laugardaga
og eftir samkomulagi
STEINUNN
ÞÓRARINSDÓTTIR
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Sveinsstykki Þorvaldar Þor-
steinssonar er marglaga
mann- og aldarfarslýsing og
magnað verk sem sýnir vel
kosti hans sem listamanns.
Arnar Jónsson fer ekki bara létt
með að bera einn uppi leikritið á
stóra sviði Þjóðleikhússins
heldur ber hann verkið með manni
heim svo maður losnar eiginlega
ekki við það úr hausnum.
Mynd/Hari
90 samtíminn Helgin 15.-17. nóvember 2013