Bændablaðið - 23.05.2013, Blaðsíða 30

30 Bændablaðið | Fimmtudagur 23. maí 2013
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Algengast er að plöntur fjölgi sér
með kynfjölgun í náttúrunni en
það er þó ekki einhlítt því stundum
senda þær frá sér rótaskot eða
greinar brotna af og skjóta rótum
með þeim afleiðingum að til verður
ný planta.
Kynfjölgun
Kynæxlun plantna getur átt sér stað með
ýmsu móti, til dæmis sjálfsfrjóvgun,
en þá fellur frjó úr fræfli í frævu á
sama einstaklingi. Víxlfrjóvgun á sér
stað þegar frjó úr fræfli berst í frævu
á öðrum einstaklingi. Víxlfrjóvgun
gerist einkum með þrennu móti,
vindfrjóvgun, vatnsfrjóvgun eða
skordýrafrjóvgun.
Eftir frjóvgun myndast fræið í
aldininu en það getur verið hýðisaldin,
hnot, ber eða steinaldin.
Hvað eru fræ?
Talið er að af þeim um 300.000
núlifandi tegundum sem teljast til
plönturíkisins myndi um 250.000
tegundir fræ. Fræ þeirra allra eru í
stórum dráttum eins að innri gerð en
mjög breytileg að stærð og lögun.
Fræ er frjóvgað og ummyndað egg
með þroskuðu kími sem síðar verður
að nýrri plöntu. Í kíminu eru þeir
eiginleikar sem ganga í erfðir. Þegar
plöntur hafa aldur og þroska til bera
þær blóm og mynda fræ. Sá aldur er
mjög breytilegur eftir tegundum.
Fræ skiptist í fræskurn, kím og
fræhvítu. Skurn umlykur hvítuna
og losnar frá þegar fræið spírar. Í
fræhvítunni er plöntufóstrið sem
er kím og forðanæring handa því. Í
kíminu vottar fyrir fyrstu blöðunum
og vísi að rót og stöngli. Kím sumra
tegunda eins og grasa, hafa aðeins eitt
kímblað og kallast einkímblöðungar.
Kím annarra tegunda hafa tvö
kímblöð og kallast tvíkímblöðungar.
Forðanæringin sem kímið notar þegar
það fer að vaxa er ýmist geymd í
kímblöðunum sjálfum, sem þá eru stór
og þrútin af næringarforða, til dæmis
hjá ertum, eða geymd sem fræhvíta,
utan við kímið. Í korni er til dæmis
mikil fræhvíta.
Frædreifing
Fræ eru mismunandi, bæði að lögun
og stærð. Sumar plöntur eins og
ösp mynda fræ sem hafa svifhár en
garðahlynur mynda fræ sem hafa
vængi og svífa. Fræ gulróta og nellikur
eru með krókum og enn aðrar tegundir
mynda fræ án sérstakra einkenna. Fræ
blágresis er svo smátt að aðeins er hægt
að greina í smásjá en fræ kókospálma
getur verið 20 kíló að þyngd og er á
stærð við körfubolta.
Fræ berast með ýmsu móti. Lítil
fræ berast oft með vindi og eru
birkifræ dæmi um það. Önnur eins og
fræ hvannar sem oft vex við árbakka,
berast með vatni. Enn önnur berast
með dýrum. Þá festast fræin í feldinn
eða fara gegnum meltingarveginn
og eru fræ reyniviðar dæmi um það.
Fræ sem berast óskemmd í gegnum
meltingarveg dýra eru oftast hörð
enda þurfa þau að þola sterkar
meltingarsýrur. Stundum þeyta
plöntur, til dæmis hrafnaklukka,
fræjum langar leiðir með því að spenna
aldinið og „sleppa“ síðan fræjunum
skyndilega. Einnig er þekkt að fræ
spíri í axi og dreifir þá móðurplantan
litlum plöntum á haustin í stað fræja.
Í seinni tíð hefur maðurinn orðið
gríðarlega afkastamikill í dreifingu
fræja með því að safna þeim skipulega
og sá þeim síðar og rækta af þeim
plöntur. Maðurinn hefur flutt plöntur
heimshorna á milli og alið þær langt
utan náttúrulegra heimkynna.
Fræ geta einnig borist með ýmsum
varningi milli landa og ekki er óalgengt
að fólk stingi niður ávaxtakjörnum og
fái upp plöntur.
Söfnun og meðhöndlun fræs
Auðveldasta aðferðin til að verða sér
úti um fræ er að kaupa það í blómabúð
en þar má yfirleitt fá mikið úrval af
góðu fræi.
Íslenskar trjátegundir sem bera fræ
reglulega eru birki og reynir. Fjöldi
innfluttar trjátegunda hafa borið
þroskað fræ hér á landi og margar
þeirra sáð sér út í íslenska náttúru.
Flest tré þroska fræ á haustin og best
er að safna því eins fljótt og hægt er
eftir að það hefur náð þroska. Annars
er hætt við að það fjúki burt eða að
fuglar éti það.
Best er að safna könglum, reklum
og berjum í þurru veðri og setja það
í striga- eða bréfpoka. Ef notaðir eru
plastpokar verður að tæma þá eins
fljótt og hægt er til að koma í veg fyrir
að fræið mygli.
Rétt meðhöndlun fræs eftir tínslu er
ekki síður mikilvæg en að valið sé fræ
af góðum plöntum. Að söfnun lokinni
verður að þurrka fræið. Auðveldast er
að breiða það á pappír á gólf eða borð,
við 20 til 25°C hita.
Geymsla á fræi
Oft er nauðsynlegt að geyma
fræið yfir veturinn og sá því að vori.
Yfirleitt nægir að geyma það á köldum
og þurrum stað en best er að geyma
það í kæli við 0 til 4°C eða í vægu
frosti. Fræið þarf að vera í þurrum
og loftþéttum umbúðum til dæmis
glerkrukku. Í góðri geymslu getur
fræ flestra tegunda haldið eiginleikum
sínum í nokkur ár.
Kynlaus fjölgun
Fjölgun plantna getur átt sér stað án
sáningar. Þá er um að ræða kynlausa
fjölgun og gerist hún án þess að
frjóvgun komi til. Kynlaus fjölgun í
náttúrunni getur meðal annars gerst
með greinum sem skjóta rótum og
rótarskotum.
Sú aðferð að rækta plöntur með því
að búta þær niður, eða taka af þeim aðra
hluta en fræ, nefnist vaxtarræktun og
er hún algengasta aðferðin við fjölgun
margra tegunda eins alaskaösp og víði.
Þar sem erfðaeiginleikar eru þeir
sömu og hjá móðurplöntunni er í
rauninni sífellt ræktuð sama plantan.
Henni er bara skipt í marga hluta.
Þessi aðferð getur reynst nauðsynleg
við fjölgun tegunda sem ekki mynda
fræ hér á landi.
Plöntuhlutinn sem notaður er
nefnist stiklingur og má fá hann úr
rót, grein eða blaði. Stiklingar sem
komnir eru með rætur og blöð nefnast
græðlingar.
Talað er um þrenns konar stiklinga
eftir því hvenær ársins þeir eru teknir.
Vetrarstiklingar eru teknir meðan
plantan er í dvala, eftir að vexti lýkur
að hausti eða áður en vöxtur hefst aftur
að vori. Sumarstiklingar eru teknir á
sumrin meðan plantan er í fullum
vexti og vorstiklingar eru teknir af
jurtkenndum greinum í fullum vexti.
Vetrarstiklingar
Eins og áður sagði má safna
vetrarstiklingum eftir að vexti lýkur
á haustin og fram á vor, eða meðan
plantan er í dvala. Þó er talið betra að
safna efninu heldur fyrr en seinna til að
koma í veg fyrir kalskemmdir.
Plöntuhlutana ætti að klippa niður
í um 15 sentímetra langa stiklinga og
ættu þeir helst ekki að vera grennri en
0,5 sentímetra. Meiri líkur eru á að
sverir græðlingar ræti sig en grannir.
Þegar efnið er klippt niður skal reynt
að gera það um 1 sentímetra frá
efsta brumi. Þegar búið er að klippa
stiklingana niður eru þeir búntaðir
saman 10 til15 þannig að þeir snúi allir
eins og teygja sett utan um. Síðan er
þeim komið í geymslu.
Gott og einfalt ráð til að geyma
stiklinga er að grafa þá í sand eða
snjóskafl.
Geymsla
Mikilvægt er að halda öndun
stiklinganna í lágmarki til þess að
forðanæring þeirra rýrni sem minnst
þar til þeir eru settir í mold. Æskilegt
hitastig við geymslu er 0 til 4°C.
Hvernig sem geymslu stikling anna
er háttað verður að gæta þess að þeir
hvorki fúni né ofþorni. Ef hætta er talin
á að stiklingar hafi ofþornað en séu að
öðru leyti óskemmdir má leggja þá í
vatn í einn til tvo sólarhringa áður en
þeim er stungið út.
Sumargræðlingar
Einföld þumalfingursregla segir
að taka eigi sumargræðlinga þegar
nývöxturinn er orðinn það stífur að
hann bogni ekki án átaks en ekki
svo trénaður að hann brotni. Best er
því að taka sumargræðlinga þegar
lengdarvexti ársprotans er um það bil
að ljúka.
Auðvelt er að fjölga flestum skraut-
runnum með sumar græðlingum en
mismunandi er milli tegunda hvenær
þeir hætta að vaxa á sumrinu. Taka
skal græðlinga af tegundum sem ljúka
vexti fyrri part sumars, til dæmis af
sýrenu, kvistum og toppum uppúr
miðjum júlí. Græðlinga af tegundum
sem vaxa lengur, til dæmis runnamuru,
er hægt að taka seinna og jafnvel fram
á haust.
Eins og allar plöntur sem ræktaðar
eru af græðlingum eru plöntur af
sumargræðlingum erfðafræðilega eins
og móðurplantan og því mikilvægt að
velja eingöngu hraustar og fallegar
móðurplöntur. Sumargræðlingar ræta
sig yfirleitt á 4 til 6 vikum.
Mega ekki þorna
Sumargræðlingar mega ekki þorna og
því mikilvægt að setja þá strax í vatn,
plastpoka eða blautan pappír eftir að
þeir eru klipptir af móðurplöntunni
og halda þeim rökum þar til þeim er
stungið niður.
Áður en græðlingunum er stungið
niður þarf að klippa þá, bæði ofan og
neðan við sitt hvort blaðparið, og hafa
þá 8 til 15 sentímetra langa. Neðra
blaðparið er síðan fjarlægt og það efra
klippt í tvennt séu blöðin stór til að
draga úr útgufun. Hafi greinar sem
notaðar eru í græðlingaefni myndað
blómvísi fyrir næsta ár skal klippa
hann burt. Einnig er æskilegt að
fjarlægja þyrna af þeim hluta rósa- eða
stikkilsberjagræðlinga sem á að ræta
sig. Gott er að stinga blaðlausa enda
græðlingsins í rótarhvata til að örva
rætingu, áður en honum er stungið
niður.
Best er að stinga græðlingum
í hreinan vikur eða blöndu af vikri
og sáðmold. Hæfileg blanda er 60%
vikur og 40% sáðmold. Blandan
hefur þann kost umfram gróðurmold
að hún inniheldur lítið af örverum og
því minni hætta er á að græðlingarnir
rotni. Vatn rennur auðveldlega
í gegnum blönduna, loftrými í
henni er mikið og það flýtir fyrir
rætingunni. Til að auðvelda stunguna
er þægilegt að hafa lítinn staut, til
dæmis austurlenskan matprjón eða
blýant, við höndina og nota hann
til að búa til holu fyrir græðlinginn.
Græðlingum skal stungið að minnsta
kosti að 2/3 hluta niður svo að þeir
ræti sig vel. Sumir telja betra að láta
græðlingana halla um 60 til 70 gráður
þegar þeim er stungið niður, en það er
ekki nauðsynlegt. Hæfilegt bil á milli
sumargræðlinga er 3 til 7 sentímetrar
eftir grófleika þeirra.
Eftir að græðlingunum hefur verið
stungið niður skal þjappa lítillega að
þeim til að koma í veg fyrir holrými
og vökva síðan vel. Svo er gott að
breiða yfir ílátið með hvítu eða glæru
plasti eða akrýldúk til að halda raka
á græðlingunum. Jafnframt verður
að gæta þess að ekki verði of rakt á
græðlingunum því þá geta þeir rotnað.
Birta en ekki bein sól
Ílátinu með græðlingunum skal
komið fyrir við 18 til 22°C, til
dæmis í norðurglugga, og í góðri
birtu en ekki beinni sól. Gæta þarf
þess að halda vikrinum eða vikur- og
sáðmoldarblöndunni rakri með því að
vökva reglulega og gott er að úða yfir
græðlingana annað slagið. Öll blöð
sem kunna að detta af á að fjarlægja
við fyrsta tækifæri svo að þau rotni
ekki í ílátinu.
Misjafnt er eftir tegundum hversu
vel þær ræta sig. Birkikvistur og
blátoppur eru fljótir til, ræta sig vel
og óþarfi að nota á þá rótarhvata. Í
öðrum tilfellum er nauðsynlegt að
stinga græðlingunum í rótarhvata
til að rætingin heppnist. Í vissum
tilfellum er nóg að rispa börkinn
lítillega á þeim enda græðlingsins sem
stungið er niður til að örva rætinguna.
Sveiggræðsla
Með sveiggræðslu er átt við að grein
sé sveigð niður í beði og hluti hennar
hulinn jarðvegi. Þessi fjölgunaraðferð
hentar til dæmis vel fyrir rifs, sólber
og Bjarkeyjarkvist.
Til að greinin haldist niðri er
gott að festa hana með hæl eða
að leggja stein yfir hana. Á einu
sumri eða tveimur myndar sá hluti
greinarinnar, sem hulinn er jarðvegi,
rætur og eftir það má klippa greinina
frá móðurplöntunni, stinga hana upp
og flytja annað.
Garðyrkja & ræktun
Um fjölgun plantna
Fræ af hlyni.
Vetrargræðlingur af víði.