Bændablaðið - 23.05.2013, Blaðsíða 43

43Bændablaðið | Fimmtudagur 23. maí 2013
Að gefnu tilefni:
Almenningar eru afréttareign
Almenningar, afréttarsvæði
norður af Þórsmörk, er í
afréttareign nokkurra jarða
undir V-Eyjafjöllum. Árið 1990
gerðu afréttareigendur samning
við Landgræðslu ríkisins, til 10
ára, um friðun og uppgræðslu.
Nokkru eftir gerð samningsins
var hafið öflugt uppgræðslustarf
að frumkvæði afréttareigenda
og tilstyrk Landgræðslunnar, en
einnig með talsverðum tilkostnaði
og vinnuframlagi úr eigin ranni. Í
augum afréttareigenda var þessi
uppgræðsla með það að markmiði
að hægt yrði, að samningstíma
loknum, að nytja landið á ný.
23 ár eru liðin síðan samningurinn
var gerður, 13 ár eru síðan hann féll úr
gildi. Afréttareigendur hafa á þessum
tíma stundað uppgræðslu af kappi,
með ágætum árangri, hlutur þeirra í
kostnaði hefur aukist jafnt og þétt og
sjá þeir ekki eftir þeim fjármunum,
enda með lokatakmarkið í huga, að
koma að nýtingu svæðisins á ný.
Á þessu tímabili var háð barátta
fyrir dómstólum að verja eignarrétt
á svæðinu og tókst eigendum það
ekki nema að litlu leyti, þ.e. einungis
var viðurkenndur eignarréttur þeirra
sem afréttareigenda, þrátt fyrir að um
landnámsjörð væri að ræða. Síðast en
ekki síst breyttist eigendahópurinn á
þessu tímabili, ný kynslóð hefur víða
tekið við jörðum og réttindum, margir
þeirra þekkja ekki til réttinda sinna
eða landsvæðið sjálft. Hagsmunir
afréttareigenda eru því ekki þeir
einir að beita fé, heldur einnig að
viðhalda sínum eignarréttarlegu
hagsmunum á svæðinu og síðast en
ekki síst að viðhalda menningarlegum
verð mætum sem felast í að viðhalda
þekkingu unga fólksins á svæðinu,
þekkingu á framkvæmd smalana o.fl.
Barátta að fá að nýta eign sína
Félag afréttareigenda á Almenningum
hefur nú á fimmta ár háð baráttu fyrir
að geta að nýju nýtt réttindi sín á
Almenningum og hefur í þeirri baráttu
lenti í allskyns hremmingum, aðallega
af hálfu hins opinbera, verið kallað
öllum illum nöfnum, hótað og orðið
fyrir skömmum. Hvers lags stjórnsýsla
er það að opinberar stofnanir fari
mikinn í fjölmiðlum og vefsíðum
og reyni að búa til almenningsálit
með stóryrðum? Væri ekki réttara
að stofnanirnar treystu lögum sem
um þá sjálfa gilda og leikreglum
stjórnsýsluréttarins?
Í mars síðastliðnum var gefin
út ítala af þar til bærri nefnd. Eru
afréttareigendur sáttir, telja úrskurð
og röksemdafærslu meirihluta
nefndarinnar réttan og hyggjast
nýta réttindi sín í samræmi við
niðurstöðuna. Vönduð vinnubrögð hafi
verið viðhöfð og litið til fleiri gagna
og víðtækari en einungis skýrslna
merktra „Arnalds“. Á málflutningi
æsingamanna, þ.m.t. Landgræðslu
ríkisins, virðist sem enginn kunni
neitt til verka á þessu sviði nema
Ólafur Arnalds. Hvað með fróðlegar
og áhugaverðar kenningar annarra
fræðimanna um að beit og uppgræðsla
geti farið saman? Þeir fræðingar
verða líklega ekki ráðnir til vinnu í
Gunnarsholti. Skýrsla Ólafs Arnalds
er líkari gróðurfars- og ástandsskýrslu
en beitarþolsskýrslu, t.d. er hvergi
uppskerumælt, en það gerir Guðni
Þorvaldsson ítölunefndarformaður
í rannsókn/vettvangsferð sinni. Þá
má einnig benda á að skýrsla Ólafs
Arnalds er gerð einu ári eftir gos
og ljóst er að margt hefur breyst til
batnaðar síðan.
Afréttareigendur eru hins vegar
ósáttir við að málið þyrfti að fara í
ferli ítölugerðar enda hefur ítala lítið
verið notuð hingað til nema um sé að
ræða nauðbitna og illa farna afrétti,
sem Almenningar eru ekki eftir 23
ára friðun og uppgræðslu.
Ekki var fyrr búið að gefa ítölu
út en línur inn í atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið urðu
rauðglóandi vegna beiðna um yfirmat
ítölu. Ekki voru það hagsmunaaðilar,
afréttareigendur, sem báðu um
yfirmatið, nei, það átti að halda
áfram. Fremst í flokki beiðenda fóru
systurstofnanirnar Skógrækt ríkisins
og Landgræðsla ríkisins og það þrátt
fyrir að fulltrúi Landgræðslu ríkisins
hafi átt sæti í ítölunefndinni. Fáheyrt
er að stjórnvald kæri annað stjórnvald
til æðra stjórnsýslustigs og sú
framkvæmd reyndar ekki viðurkennd
af Hæstarétti Íslands sbr. dóm 20/2005.
Aðrir minni spámenn báðu einnig um
yfirmat en virðast ekki átta sig á að
þeir eiga engra hagsmuna að gæta
í máli þessu. Þeir einir hagsmunir,
sem aðrir en afréttareigendur geta
átt, eru að eiga um svæðið frjálsa för.
Það hafa afréttareigendur sannarlega
ekki ætlað að banna, en um svæðið
liggur ein fjölfarnasta gönguleið
landsins, svokallaður „Laugavegur“.
Afréttareigendur hafa ekki amast við
för fólks um svæðið, þótt það skilji eftir
sig ýmsan úrgang á víðavangi og troði
niður gróður. Í gegnum tíðina hafa
félagasamtök og fyrirtæki sem atvinnu
hafa af gönguferðum á svæðinu haldið
að þau njóti þar einungis réttinda en
beri engar skyldur. Síðustu fréttir
herma þó að einhver viðhorfsbreyting
sé í uppsiglingu hjá sumum þessara
fyrirtækja og er það vel.
Afréttareigendur hafa einnig
haldið við vegslóða inn á svæðið
og á svæðinu, bæði í þeim tilgangi
að komast með tæki og áburð til
uppgræðslu, sem og í öryggisskyni
ef slys verða. Þá hyggjast afréttar-
eigendur hafa frumkvæði að því
að setja upp skilti á svæðinu hvar
ferðamönnum eru kynnt landsvæðið
og umgengnisreglur.
Landgræðsla fyrir hvern?
Landgræðsla ríkisins hefur farið
mestan gegn afréttareigendum og
hefur það á stundum verið með
ósköpum, fúkyrði og hótunum,
aðallega í fjölmiðlum, m.a. hótað
að stöðvaðar verði greiðslur úr
landbótasjóði, málefnaleg umræða
það. Svo virðist sem ráðamenn
stofnunarinnar hafi ekki heyrt minnst
á stjórnsýslulög, hvað þá jafnræðis-
eða meðalhófsreglu. Fullyrða
undirrituð að þessar meginreglur
stjórnsýsluréttarins hafi verið
þverbrotnar á afréttareigendum á
Almenningum. Landgræðsla ríkisins
hefur látið óátalið að nágrannaafréttir
séu beittir, afréttir sem jafnvel eru verr
grónir en Almenningar.
Landgræðslan hefur viljað
banna beit á Almenningum vegna
nálægðar afréttarins við eldfjöll
! Á gosbeltinu sem liggur þvert
í gegnum landið frá norðaustri
til suðvesturs er margir stærstu
afréttir landsins t.d. sunnanlands
Síðumanna-, Holtamanna- Álftavers-
og Skaftártungnaafréttir.
Mestur hluti gosefna úr
Eyjafjallajökli gekk suður af
jöklinum og þar með yfir heimalönd
og heiðar afréttareigenda. Ekki hefur
Landgræðsla ríkisins gert athugsemdir
við beit þar eða séð ástæðu til að
fylgjast með ástandi afrétta þar.
Afréttareigendur áttu í ágætu
samstarfi við Landgræðsluna í upphafi,
en úlfur virðist hafa verið í sauðargæru
og markmið Landgræðslunnar ekki
verið það sama og afréttareigenda,
þ.e. að græða upp með beit í huga
síðar. Skyldi það hafa vakað fyrir
Landgræðslunni að ná undir sig
þessu landi af afréttareigendum? Það
virðist kæta Landgræðslu ríkisins ef
stofnunin nær undir sig sem flestum
jörðum eða jarðabútum, til hvers vita
menn ekki.
Skógrækt ríkisins – kemur henni
málið við?
Skógrækt ríkisins hefur talið sig
hafa eitthvað um það að segja
hvort fé verið rekið á Almenninga
og staðfesti atvinnuvega- og
nýsköpunarráðuneytið það með því
að samþykkja beiðni stofnunarinnar
um yfirmat ítölu og taldi þar með
að stofnunin hefði hagsmuna að
gæta. Afréttareigendur hafna þessu
algerlega og telja sig ekki eiga að
gjalda þess með neinum hætti að vera
nágrannar Þórsmerkur. Landsvæðið
Almenningar er sérstakt, afmarkað
landsvæði með skilgreind landamörk,
sbr. landamerkjabréf frá maí 1892,
sem fært er í landamerkjabók
sýslumannsins á Hvolsvelli og hafa
landamörkin, svo vitað sé, aldrei verið
vefengd. Í bréfinu er Þröngá glögglega
greind sem norðurmörk Þórsmerkur
þ.e. hvar skilur á milli Þórsmerkur
og Almenninga.
Rök ráðuneytisins fyrir yfirmati
voru þau að ágangur sauðfjár
á Þórsmörk gæti orðið mikill
en lítur algerlega framhjá hátt í
aldagamalli samningsbundinni skyldu
Skógræktarinnar að girða Þórsmörkina
af. Skógrækt ríkisins er með þessum
hætti hyglað fyrir samningsbrot og er
miður að æðstu stjórnvöld skuli verða
vís að því.
Forsenda fyrir veru Skógræktar
ríkisins í Þórsmörk er samningur
frá janúar 1920, hvar landeigendur í
Fljótshlíð og Oddakirkja, láta af hendi
beitarrétt á Þórsmörk gegn því að hið
opinbera girði svæðið af, Skógrækt
ríkisins vissi því nákvæmlega að
hverju gengið var að í upphafi og
hverjar skyldurnar voru. Skógræktin
girti af myndarskap í upphafi og
hélt girðingunni við í 60 ár eða til
ársins 1990 þegar samdist um á milli
afréttareigenda og Landgræðslunnar
að friða Almenninga til næstu 10 ára.
Þrátt fyrir að Skógrækt ríkisins ætti
enga aðild að því samkomulagi þá
var girðingin rifin niður, án þess að
hafa nokkra fullvissu fyrir því þá að
Almenningar yrðu ekki nýttir frekar
til beitar í framtíðinni. Ákvörðunin
um girðingarniðurrifið var því tekin
algerlega einhliða af Skógræktinni og
verður stofnunin sjálf að bera hallann
af þeirri ákvörðun sinni.
Engin tímatakmörk voru sett af
hálfu Fljótshlíðinga og Oddaverja
að greiða endurgjald beitarréttarins,
girðinguna, og er greiðsluskylda
þessi því enn við lýði og ef Skógrækt
ríkisins ætlar að skorast undan henni,
þá verður ekki annað séð en að skila
verði Þórsmörkinni aftur til þeirra
sem eftirlétu beitarréttinn. Sá er ekki
greiðir leigugjald á það á hættu að
vera borin út af eign.
Hvers konar gróður á að vaxa á
Almenningum?
Í umfjöllun síðustu missera hefur,
eins og áður hefur komið fram,
Skógrækt ríkisins beitt sér í umræðu
um nýtingu Almenninga og talið
að þar ætti allt að vera skógi/kjarri
vaxið. Afréttareigendum kemur þessi
umræða spánskt fyrir sjónir því að
Skógrækt ríkisins virðist halda að
hún geti ákveðið hvað á að vaxa á
Almenningum og virðist ekki átta
sig á það eru afréttareigendur sem
eiga að ákveða hvaða gróður á að
vaxa þar, þeirra er nýtingarrétturinn.
Skógræktin kemur nú fram með þá
málsástæðu að á Almenningum séu
skógarleifar. Það breytir engu um að
aldagamall eignar- og nýtingarréttur
eigenda gengur framar meintri,
einhliða verndarskyldu Skógræktar
ríkisins. Afréttareigendur hyggjast
heldur ekki standa að skógareyðingu
og eru ekki á móti skógrækt sem
gæti nýst, ef það er gert í samráði við
eða af afréttareigendum. Skógrækt
ríkisins hefur aldrei með formlegum
eða óformlegum hætti lýst því yfir,
við afréttareigendur eða aðra svo vitað
sé, að skógarleifar séu á svæðinu.
Enn og aftur er komið að jafnræði
því víða á landinu er skógur eða
kjarr, sem telja mætti skógarleifar,
en þar er beitt, t.d. við Heklurætur,
neðanverðan Jökuldal, Hrafnkelsdal,
Skógarströnd og víðar. Skógrækt
ríkisins hefur aldrei sáð, plantað eða
staðið að skógrækt með einum eða
neinum hætti á Almenningum, hvað
þá hlúð að meintum skógarleifum,
hvorki að sjálfsdáðum eða í samvinnu
við afréttareigendur.
Landgræðsla án Landgræðslu?
Afréttareigendur á Almenningum
geta ekki mælt með samstarfi við
Landgræðslu ríkisins og velta fyrir
sér hvort ekki sé betra að stunda
landgræðslu án Landgræðslunnar.
Í raun sjá þeir eftir að hafa gert
áðurnefndan samning um friðun við
Landgræðsluna árið 1990 og hefðu
betur staðið að uppgræðslunni á
eigin forsendum. Afréttareigendur
á Almenningum eru „vörslumenn
landsins“, eins og landgræðslustjóri
talar fjálglega um á tyllidögum, þeir
átta sig fyllilega á ástandi afréttarins
og hyggjast nýta hann með hóflegum
hætti og ætla ekki að láta ofstækis- og
duttlungafulla embættismenn segja sér
fyrir verkum framar.
Stjórn Félags afréttareigenda á
Almenningum
Guðmundur Viðarsson,
Skálakoti
Guðmundur Guðmundsson,
Núpi
Anna Birna Þráinsdóttir,
Varmahlíð.
Úr Almenningum. Fremst á myndinni má sjá gróskumikið uppgræðslusvæði. Mynd / Guðni Þorvaldsson