Læknablaðið - 15.05.1985, Qupperneq 21

LÆKNABLAÐIÐ 1985; 71: 127-37
127
Jón Steffensen
SVEINN LÆKNIR PÁLSSON OG GINKLOFINN í
VESTMANNAEYJUM
Ein af mörgum skynsamlegum tillögum
Sveins læknis Pálssonar um heilbrigðismál
þjóðarinnar, er í sambandi við ginklofann í
Vestmannaeyjum frá 1799. Hún er yfirleitt ó-
kunn, nema af útdrætti með kansellíbréfi frá
16. júlí 1803, sem er í tilefni af kansellíbréfi frá
13. des. 1800 og má segja, að þar komi fram
upphaf ginklofamálsins frá borði heil-
brigðisráðgjafa Danaveldis, fyrst Collegium
medicum og síðan Sundhedskollgiets við
stofnun þess 13. maí 1803. Við lestur þessara
tveggja bréfa í Lovsamling for Island (C 1)
rekst maður á lausa enda, sem ógerlegt er að
hnýta saman af prentuðum heimildum, en
bréfabækur Sveins Pálssonar (A 1) og stift-
amtmanns (B 1), eru færar um það.
Fyrst vil ég þó geta þess stuttlega, er Sveinn
segir um ginklofa, áður en hann heimsækir
Eyjarnar 1799.
í Registri yfir íslenzk sjúkdómanöfn segir:
»Ginklofi (spasmus cynicus) er eitt tilfelli og
tegund sinadráttar«, og síðan: »enga líking
getur maður fundið neins staðar í skrifum
milli spasmus cynicus og rachitis, en vel má
ske að hvorttveggja fylgist að« (C 2, 215).
Rachitis er hér getið vegna þess, að svo er
sjúkdómurinn nefndur í Ferðabók Eggerts og
Bjarna.
í »Tilraun að upptelja sjúkdóma sem að
bana verða fólki á íslandi«, sem rituð er 1795,
sbr. bréf Sveins til Lærdómslistafélagsins 19.
ágúst 1795 (A 1) segir: »Ginklofi (spasmus
cynicus, Mundspærre) kallast hið skjæða
barnafaraldur í Vestmannaeyjum, sem sjest
af þeim í Félagsritum árliga innfærðu mann-
talstöflum. Til að komast eftir hvert þetta
væri hin enska sýki, hvar um ég eftir litlu rikti
stórliga efaðist, sendi ég frá Kaupmannahöfn
Flutt á fundi í Félagi áhugamanna um sögu læknisfræðinnar 6.
apríl 1982.
árið 1789 fyrir meðalgöngu hr. mag. Einars
Gudmundsen (nú prests í Noregi) nokkrar
spurningar um þennan ginklofa og feck um
haustið ansvar frá bróður hr. Gudmundsen,
prestinum Séra Bjarnhéðni Guðmundssyni«.
(C 3, 144).
Svörunum sleppi ég, þar sem
sjúkdómslýsingin í þeim kemur heim við þá í
álitsgerð Sveins Pálssonar um ginklofann í
Vestmannaeyjum frá árinu 1799 og síðar
verður gerð grein fyrir.
En víkjum nú að kansellíbréfi til stifamt-
manns og biskups, dagsettu Kh. 13. des. 1800
(C 1, 495-96, sjá frumheimild nr. 1).
Viðbrögð stiftamtmanns við þessu bréfi
koma að nokkru fram í næsta kansellíbréfi til
stiftamtmanns og biskups um þetta mál, dags.
Kh. 16. júlí 1803, sjá frumheimild nr. 2.
Við athugun á tímaröð atburða í þessum
tveim kansellíbréfum gerist það fyrst, að
Sveinn Pálsson fer til Vestmannaeyja 1799
eftir fyrirmælum stiftamtmanns 9. marz
1800. Þá kemur bréf Geirs biskups Vídalíns til
kanselíisins, dags. 14. júlí 1800, sem er
kveikjan að fyrra kanselíibréfinu og loks svar
stiftamtmanns og biskups við því, dags. 24.
sept. 1802. Tímatalið er, sem sé, tóm endi-
leysa og eðlilegt, að það hafi farið fyrir brjóst-
ið á dönskum heilbrigðisyfirvöldum, eins og
framgengur af síðara kanselíibréfinu. En
bréfin bera jafnframt vitni um mikið sam-
bandsleysi milli þeirra aðila, sem fóru með
æðstu stjórn heilbrigðismála á íslandi. Sum-
part var þar um að kenna, að dönsku aðilarnir
skildu yfirleitt ekki íslenzku og þeim íslenzku
þessvegna gert að rita dönsku, sem skapaði
erfiðleika fyrir margan prestinn, sem ekki var
heima i dönskum sjúkdómaheitum. Ef prest-
arnir hefðu mátt nota íslenzka heitið, þ.e.
ginklofi, þá hefði sá margbreytileiki nafn-