Læknablaðið - 15.05.1985, Síða 24

130
LÆKNABLAÐIÐ
rannsókna, en honum blöskrar sóðaskapur
eyjaskeggja og þessvegna eðlilegt, að hugur
hans hafi beinst að honum, í leit að hugsan-
legum orsökum sjúkdómsins og vilji fyrst
athuga, hverju almennar hreinlætisráðstaf-
anir fái áorkað til útrýmingar ginklofa.
Hinn nýskipaði landlæknir, Tómas Klog,
ritar Sveini 11. október 1804 einskonar um-
vöndunarbréf, eins og Sveinn kallar það í
svarbréfi sínu til hans, dags. 29. okt. 1804 (A
1).
Landlæknir kvartar m.a. yfir því, að
Sveinn hafi ekki farið til Eyja þá um sumarið,
en Sveinn bendir honum á, að hann hafi gert
stiftamtmanni grein fyrir ástæðunum fyrir því
í bréfi 16. sept. 1804, en treystir sér ekki til að
svara einstökum atriðum viðvíkjandi gin-
klofa í bréfi Klogs, fyrr en hann hafi fengið
tækifæri til að athuga veikina nánar, sem
hann voni að geti orðið að vori, verði þá búið
að ganga frá fjárhagshlið ferðarinnar. En það
reyndist langt að bíða þess að svo yrði. Það var
ekki fyrr en 1810 að landlækni tókst að herja
út peninga til Eyjaferðar og fór hann þá
þangað sjálfur, dvaldist þar í hálfan mánuð og
greindi Sundhedskollegium frá árangri henn-
ar 8. ágúst 1810 í skýrslu, sem hann nefnir
»Indberetning om Borne Sygdommen Gin-
klofi«, sjá frumrit nr. 5.
Það er ljóst af skýrslum Sveins og Klogs, að
hvorugur þeirra hefur séð ginklofa, en byggja
lýsingu sína á sjúkdómnum á annarra frásögn
og það er þessvegna mikilvægt, að gera sér
grein fyrir heimildarmönnum þeirra. Eins og
þegar hefur komið fram, fór Sveinn í sjúkra-
vitjun til Málhildar Jónsdóttur í Þórlaugar-
gerði í Vestmannaeyjum og notar tækifærið
til að athuga náttúru þeirra, jarðfræði, dýra-
og jurtafræði, sem hann lýsir í dagbók sinni,
en lýsingunni lýkur svo: »Mangler: De occo-
nomie insulanorum. . .« (A 2, 1799, yfirlit
ágústmánaðar). Af þessu verður ekki séð, að
hann hafi aflað sér neinna frekari upplýsinga
um ginklofa 1799, þannig að séra
Bjarnhéðinn Guðmundsson (1751-1821) sé
eini heimildarmaður Sveins um sjúkdóminn.
Séra Bjarnhéðinn er fæddur og uppalinn í
Eyjum, hann vígðist 1778 aðstoðarprestur
tengdaföður síns, séra Guðmundar Högna-
sonar að Kirkjubæ og fékk brauðið eftir hans
dag 1791 oghélttil æviloka. SéraBjarnhéðinn
hefur því mátt þekkja mjög vel til í Eyjum.
Klog landlæknir segir heimildir sínar um
ginklofa vera ljósmæður, foreldra ginklofa-
veikra barna, ýmsa sjónarvotta að sjúkdómn-
um, presta og kirkjubækur. Prestar í Eyjum
eru 1810 séra Bjarnhéðinn að Kirkjubæ,
aðstoðarprestur hans frá 1808, séra Högni
Stefánsson (1777-1837) og séra Jón Arason
(1777-10.9.1810), sem vígðist aðstoðarprest-
ur föður síns að Ofanleiti og var, eftir lát hans
1809, prestur þar. Heimildir Klogs eru þannig
mun víðtækari en Sveins og það sem mikil-
vægast er, að greindur er aldur barnanna, sem
talin hafa látist úr ginklofa.
Um eitt mikilvægt atriði ber skýrslum
Sveins og Klogs ekki saman, og það er, hvort
eldri en ungbörn veikist af ginklofa. Þar um
segir í skýrslu Sveins: »1 Livets förste 14 Dage
er Bornene udsatte for dette, men ikke veed
man Exempel paa at ældre Born bliver
angrebne«. Hér er sýnilega tekið upp svar séra
Bjarnhéðins við annarri spurningu Sveins
1789: »Tekur hann einungis börn og á hvaða
aldri?«
Svar: »Einungis tekur hann ungbörn hina
fyrstu 15 daga þeirra lífs, en ei eldri svo menn
viti« (C 3). En í skýrslu Klogs segir: »Denne
Ginklofe Syge anfalder og fuldvoxne perso-
ner . . . Disse Facta har endnu levende
Personer paa 0en stadfæstet ved at fortelle
historium morbi . . . og Ministerialbogen
beviser samme«. Hér er um 3 fullorðna að
ræða og dó sá fyrsti þeirra 1789, og má ætla að
það hafi verið eftir að séra Bjarnhéðinn
svaraði spurningum Sveins, sem gæti verið
skýringin á ósamræminu. Og víst er, að sumir
eldri Eyjaprestar greina frá ginklofa bæði í
ungbörnum og fullorðnum. Séra Jón Jónsson
var prestur í Kirkjubæ frá um 1627. Um bréf
frá honum segir í minnisbók Odds biskups
Einarssonar árið 1630: »Itemskrifar séra Jón,
að þar hafi andazt iiij konur, allar úr ginklofa,
sumar útlifaðar og þar upp aldar. Item af þeim
37 börnum eða þar um, sem fæðst hafa síðan
ræningja árið, lifa ekki utan . . . « hér er
handritið skaddað (C 5, Tyrkjaránið á íslandi
1627, bls. 337). Og séraGissur Pétursson, sem
var prestur að Ofanleiti 1687-1713, segir
eftirfarandi: »Ginklofann fá hér þau ungu,
nýfæddu börn. Hann er að sjá mjög líkur
sinadrætti, afmyndar, teygir og togar sundur
og saman limina, gjörir einnig holdið blá-
svart. Sjaldan fá hann fullorðnir, en ef það
skeður, stíga þeir gjarnan fram« (C 6, 107-8).
Það átti fyrir Sveini lækni Pálssyni að liggja