Læknablaðið - 15.11.1991, Blaðsíða 44

364
LÆKNABLAÐIÐ
(mynd 1). Við nánari athugun var augljóst,
að hér höfðu fallbyssuhlaup (eða hlutar af
hlaupum) verið steypt í bryggjuna. Slík notkun
á fallbyssum er vel þekkt, m.a. á Seyðisfirði.
Þegar steyptar framhlaðningsfallbyssur úr jámi
voru orðnar úreltar eða ónothæfar, voru þær
oft notaðar á þennan hátt, enda henta þær
ágætlega og er mun ódýrara að nota hlaupin
beint en að bræða þau og steypa úr þeim
polla. Sennilega hafa fallbyssur úr bronsi
aldrei verið notaðar á þennan hátt. Til þess
var bronsið of verðmætt.
Þegar Drottningarbraut var framlengd til
norðurs yfir hluta bryggjunnar, þar sem þessir
pollar voru, voru tveir þeirra teknir upp og
komust í eigu Minjasafnsins á Akureyri
vorið 1988. Pollamir reyndust vera hlaup af
framhlaðningsfallbyssum úr jámi. Hlaupin
voru furðu vel varðveitt hið ytra (mynd 2) og
voru verksmiðjustimplar og númer læsileg á
hlaupunum.
í umboði Minjasafnsins á Akureyri tók
ég að mér að grafast fyrir um uppruna
byssuhlaupanna og leitaði þá til Týhússafnsins
(Töjhusmuseet) í Kaupmannahöfn.
Með aðstoð Ole Louis Frantzen, sem nú
er forstjóri Týhússafnsins, fékk ég ekki
aðeins upplýsingar um, hvaðan byssumar
væru upprunnar, heldur einnig Ijósrit af
smíðateikningum fyrir fallbyssuvagna þá, sem
hafðir voru til að bera hlaupin.
UPPRUNI BYSSUHLAUPANNA
Byssumar voru steyptar í Svfþjóð 1864 fyrir
danska herinn, en komu of seint til að taka
þátt í stríði Dana við Þjóðverja það ár, þegar
Danir misstu Slésvík, Holtsetaland og fleiri
héruð. Þær hafa aldrei verið í stríði. Tegundin
er kölluð System 1863 eða de Jonquieres’
System eftir hönnuðinum. Ártalið 1863 vísar
til ársins, þegar þessi byssutegund var fyrst
tekin í notkun. Byssumar teljast fjögurra
punda. Þetta er gömul aðferð við að lýsa
hlaupvídd fallbyssu. Þá er miðað við að
gegnheil kúla (»kúlulaga kúla«) úr jámi,
fjögur dönsk pund á þyngd, komist léttilega
inn í hlaupið. Slík skotfæri voru þó aldrei
notuð í þá fallbyssutegund, sem hér er sagt
frá, heldur voru notaðar aflangar sprengikúlur,
um það bil fjögurra kílógramma þungar.
Skotvídd með góðri nákvæmni var að minnsta
kosti 2.5 kílómetrar. Hlaupið vegur 445 kg.
Haustið 1988 var ég í Danmörku og notaði
tækifærið til að heimsækja Týhússafnið, ræða
þar við menn og grúska í skjalasafni safnsins.
Þar fékk ég mjög nákvæmar upplýsingar um
þessi tilteknu hlaup (eintök), hve mörgum
kúluskotum hafði verið hleypt af þeim,
hvenær viðhaldsaðgerðir og stillingar voru
framkvæmdar og hvar byssurnar höfðu
verið staðsettar. Þær höfðu verið seldar úr
birgðum Danahers 23. maí 1925. Kaupandi
var brotajámsfyrirtækið Petersen & Albeck
A/S. Um þetta leyti var verið að gera bryggju
í Akureyrarhöfn og voru fjögur byssuhlaup
sett niður í bryggjuna sem pollar.
Safngripir eru að öðru jöfnu því merkilegri,
sem meir er vitað um notkun þeira og sögu.
Nú var saga bryggjupollanna nokkuð Ijós.
BYSSURNAR GERÐAR UPP
Minjasafnið hafði veitt mér umboð til að stilla
byssuhlaupunum upp, eins og hentugast þætti,
en safnið átti að sjálfsögðu enga peninga til
þessa verkefnis. Ur því að hlaupin litu vel út
og vitað var, hvemig fallbyssuvagnamir höfðu
litið út, fannst mér réttast að reyna að koma
byssunum sem næst upprunalegu útliti.
Fyrirtækið Sandblástur og Málmhúðun s/f á
Akureyri tók að sér að hreinsa steypu og ryð
utan af og innan úr hlaupunum. Hlaupin voru
full af steypu og var saltsýrublanda notuð til
að leysa steypuna innan úr hlaupunum.
Slippstöðin h.f. á Akureyri smíðaði vagna
undir hlaupin eftir upprunalegu teikningunum.
Eitt af því, sem þurfti að aðgæta, var að
þumlungar á teikningum voru ekki enskir
þumlungar (25.4 mm), eins og mönnum eru
tamastir á íslandi á síðari tímum, heldur
danskir þumlungar (26.35 mm).
Bæði þessi fyrirtæki gáfu Minjasafninu á
Akureyri allt efni og alla vinnu.
Bændur í Eyjafirði gáfu gömul kerruhjól undir
vagnana.
SKOT!
Vorið 1989 var fyrra hlaupið komið á vagn
(mynd 3). Þar sem hlaupið virtist í mjög góðu
lagi og ekki fundust merki um bresti, var
ákveðið að reyna að skjóta púðurskotum á
17. júní, eins og dæmi eru til frá Seyðisfirði.
Rétt tegund af púðri (grófkornótt svartpúður)
var útveguð. Nákvæmlega var farið eftir