Heimilispósturinn - 12.09.1960, Blaðsíða 16

BARÐUR JAKOBSSON:

Skip og siglingar (1).
Svo telja vísindamenn að líf hér
á jörðu hafi kviknað i vatni, ef
svo má segja, og lengi hafi verið
eingöngu um lagardýr að ræða.
Þurrlendið stækkaði og þar kom
að dýr gengu á land og misstu
hæfileikann til þess að geta lifað
í vatni. Kvikindin voru mörg og
misjöfn, en ein skepnan þróaðist
í það spendýr, sem að lokum gaf
sjálfu sér heiti, og nú kallast
maður. Um frummanninn er fátt
vitað, en þó er nokkuð vist, að
fyrir um það bil hálfri milljón
ára lifðu skepnur — menn ■—- sem
Eintrjáningurinn sem fannst
I leðju við Temsá í Englandi.
þekktu eld og áhöld. Þegar svo
var komið voru möguleikar til
þess að frummenn þessir hafi
gert sér farkosti, en þótt svo hefði
verið fyrir h. u. b. 500 þúsund
árum, þá eru engar sagnir um
það, ekki einu sinni neinar minj-
ar.
Saga mannsins, og þar með
skipa og siglinga, hefst seint ef
miðað er við þann tíma, sem víst
er að menn hljóta að hafa lifað
og starfað. Ef hugsað væri t. d.
að tímabil það, sem maðurinn
hefur verið til, væri einn kíló-
meter, þá mætti segja að sú saga,
sem af þeim hefur farið og nú er
kunn, sé eins og fimm til tiu
skref af þessari vegalengd.
Það leiðir af sjálfu að þegar
sem maðurinn hætti að geta lifað
I vatni (réttara væri að tala hér
um fyrirrennara mannsinns), þá
neyddist hann til þess að fleyta
sér með einhverju móti, fyrst og
fremst til þess að forðast drukkn-
un ef svo bar undir, en sennilega
einnig til þess að afla sér fæðu.
Frummenn hafa að líkindum lifað
að töluverðu leyti á sjófangi, sem
tekið var á grunnu vatni, en auk
þess hafa þeir þurft að fara yfir
ár og vötn. Það er ekki líklegt að
mjög langt hafi liðið þar til hinn
skyni gæddi maður (homo sapi-
ens) fór að notfæra sér ýmislegt,
sem hann sá að flotið gat á vatni,
trjáboli, rafta, flækjur eða fleka,
til þess að fleyta sér og sínu milli
landa. Vafalítið hefur maðurinn

fyrst aðeins notað hendur og fæt-
ur til þess að komast áfram, ef
til vill þó ýtt sér áfram með trjá-
greinum meðan grunnt var. Við
þetta hefur setið þar til tæknin,
áhöld, eldur, kom til sögu. Eftir
það hefur varla liðið á löngu —
og þegar talað er um langt í þessu
sambandi þá skifta nokkrir tugir
árþúsunda ekki verulegu máli —
þar til menn fóru að hola út trjá-
boll eða brenna úr þeim. Þar með
var komin frumgerð þess far-
kosts, sem eintrjáningur heitir,
og um svipað leyti hefur trjá-
greinarstjakinn orðið að frum-
stæðri ár.
Sú skoðun er til að menn hafi
lært að nota taugar, sem náttúr-
an bjó þeim i hendur, jafnvel áð-
ur en þeim tókst að beita nokkr-
um áhöldum. Vafningsjurtir og
fléttur hafi blátt áfram kennt
mönnum að búa til hnúta. Ut frá
þessu sjónarmiði hefur því svo
verið haldið fram að menn hafi
fyrr fundið upp á því að binda
saman trjáboli til þess að fleyta
sér á, heldur en að hola þá út.
M. ö. o. að flekar hafi fyrr orðið
til en eintrjáningar.
Þetta hefur að vísu ekki mikla
þýðingu í sambandi við sögu
skipa, en einhversstaðar verður
að byrja, og hvort heldur sem
maðurinn hefur lært að nota fyrr,
þá er enginn vafi á því að þessir
frumstæðu farkostir hafa orðið
til þess að menn fóru að reyna
að endurbæta þá og þreyfa fyrir
sér um byggingu á fleytum, sem
meira kvað að. Hvenær eða hvar
það hefur orðið veit enginn, því að
þegar hálflýsi sögunnar bregður
fyrst yfir athafnir manna, þá eru
til skip sem áreiðanlega hafa
langa þróunarsögu að baki.
Eintrjáningar og flekar eru
enn í dag notaðir meðal frum-
stæðra þjóða, og þeir sem betur
kunna grípa til þessara hluta
þegar annað er ekki fyrir hendi
eða nauðsjm krefur, t. d. í sjáv-
arháska. Á Kyrrahafseyjum eru
enn smíðaðir eintrjáningar og af
mikilli íþrótt. Oftast er þeim
róið en þó eru einnig notuð segl,
og furða hvað fært er á þessum
bátum ef kunnátta er fyrir hendi
um meðferð þeirra. Flekar eru
hinsvegar varla gerðir nema með-
al hreinna villimanna eða I neyð,
nema þá í ákveðnu skyni, svo sem
var t. d. um hinn fræga Kon-
Tiki fleka. Hann var úr balsa-
trjábolum, en sá viður er léttur
sem korkur, en flekinn gerður
til þess að sýna að unnt væri
að fara á svo frumstæðum far-
kosti um þvert Kyrrahaf.
Eintrjáningar stækkuðu smám
saman og urðu fullkomnari að
gerð, og segja má að þeir séu
fyrirrennarar skipa í eiginlegri
merkingu. Menn fimdu þó jafn-
framt upp á því að gera fleiri
Queen Elizabeth, stærsta farþegaskip heims, 83.673 brúttolestir, nær 350 m. langt,
og ristir yfir 40 fet, flytur 2000—2500 farþega og gengur yfir 30 hnúta.
tegundir af ferjum. Einhvern-
tíma aftur I grárri forneskju
lærðu menn að gera ílát úr tág-
um og klína í þau leir til þétt-
ingar. Þaðan var ekki stórt stökk
í það að stækka ílátin svo að
maður gæti setið í þeim og flotið
á vatni. Sennilegast er að grind
til styrktar hafi síðar komið til
sögu, verið smíðuð eftir að karf-
an var fullgerð og síðan sett inn
í hana. Hér var aftur lítið skref
til þess að fara að þekja grind-
ina sjálfa og þá einkum með
skinnum. Af þessu tvennu þró-
uðust svonefndir körfubátar og
húðkeipar.
Körfubátarnir (coracle) voru
voru hringlaga og illt að róa
þeim, en segl virðast sjaldan eða
una, þvi að báturinn er svo létt-
ur, að einn maður getur hæglega
borið hana á herðum sér langar
leiðir. Sagt er að allmikla leikni
og æfingu þurfi til þess að hafa
gagn af þessum bátum. I Irlandl
eru og til „curragh" bátar, en
þeir eru með bátslagi, þóftum og
er jafnvel siglt. Bátar þessir eru
enn notaðir á suðvesturströnd Ir-
lands, en eru flestir litlir. Fyrr
var talið að bátarnir hafi verið
mun stærri, tekið allt að tuttugu
manns, og fullyrt er að það hafi
verið á þesskonar bátum, sem
Papar fóru til Islands alllöngu áð-
ur en norrænir menn komu þar, og
jafnvel hefur því verið haldið
fram að írskir hafi farið um
Atlanzhaf á þessum fleytum.

Eintrjáningur
Eikja

ekki hafa verið notuð. Þessi teg-
imd báta var allmikið notuð í
Austurlöndum, og verður þess
síðar getið. Ein tegund slíkra báta
er notuð í Wales í Englandi enn
í dag. Bátur þessi nefnist
„curragh" og er ekki alveg hring-
laga. Grindin er létt og þakin
skinni eða dúk. Báturinn er lítill,
tekur einn mann venjulega, árin
spaði. Walesbúar nota báta þessa
við veiðar í ám eða vötnum, og
þegar torfært er um ár eða eyði
skilur vötn, þá bera þeir fleyt-
Körfubátar Ira eða grindkæn-
ur, eru annars likari skinnbátum
Eskimóa, umiak eða kvenbát,
heldur en eiginlegum körfubát, en
líklegra er þó talað að „curragh"
sé afsprengi körfubáta en húð-
keipa.
Ýmsum getum hefur verið að
því leitt hvaðan Eskimóar hafi
fengið báta stna, umiakinn og
kayakinn. Síðamefndi báturinn
er sérstakur í sinni röð. Þetta er
eins manns far, lokað að öðru
en opi því sem ræðarinn smeygir
sér um þegar hann sezt við árina,
sem er ein með blöðum á báðum
endum. Sagt er að kayakinn sé
einhver sjófærasta fleyta sem til
er þegar honum er beitt af kunn-
áttu og leikni. Umiakinn eða
kvenbáturinn er likastur árabát
eins og Islendingar kannast við
þá. Liklegt er að bátar þessir
hafi átt fyrirmyndir í skipum
sem sigldu til Grænlands frá Is-
landi eða Noregi, en síðar tekið
sjálfstæðum breytingum miðuð-
um við aðstæður.
Við sögu Norðurameríku koma
mjög smábátar, sem nefndir hafa
verið eikjur á íslenzku. Báturinn
heitir annars „canoe" eða „kano“,
og er enn kunnur víða og hafður
bæði til gagns og skemmtunar.
Þetta voru yfirleitt opnir og nokk-
uð stafn- og skutreistir tvístöfn-
ungar, þóftur tvær eða fleiri, en
yfirleitt ekki ætlaðar til þess að
sitja á, heldur til styrktar. Bát-
amir eru léttir, grindin veikbyggð,
húðir eða trjábörkur í byrðing,
enda bátarnir stimdum nefndir
barkarbátar. Venjulega er fjöl á
endilöngum botni, því að varla er
stígandi fæti í súðina svo að ekki
fari niður úr. Bátnum er róið með
spöðum, stuttskeptum og blað-
breiðum, og ræðarinn krýpur við
róðurinn. Þessir bátar komu
mjög við sögu þegar Norður-
amerika var könnuð, og voru
lengi mikið notaðir þar til önnur
farartæki leystu þá af hólmi.
Um húðkeipana má annars
segja að þeir hafi komið tiltölu-
lega seint til sögu eins og þeir
þekkjast nú, en þar sem þetta eru
frumstæðar gerðir farkosta þótti
rétt að taka þá hér með, frem-
ur en þar, sem þeir ættu heima
samkvæmt timaröð. Bátar af líkri
gerð hafa reyndar verið notaðir
víða um heim e. t. v. áður en
sögur hófust þótt nú séu
horfnir eða gleymdir að mestu
vegna annarra og betri farkosta.
Á Kyrrahafseyjum eru enn
notaðir bátar, sem munu vera
ævafornir að uppruna, en þeim
verður lýst í öðru sambandi síð-
ar.
Segja má að hér að framan
hafi verið nefndar helztu frum-
gerðir báta, en afbrigði þessara
tegunda er svo mörg bæði að
fomu og nýju, að engin leið er
nefna þau öll, hvað þá lýsa.
Frh.
HEIMILISPDSTURINN
16