Sveitarstjórnarmál - 01.12.1967, Síða 20

SALA EYÐIBÝLA
Hinn mikli fjöldi eyðibýla víðsvegar um land
hefur löngum vakið undrun manna og jafnvel þá
trú, að hér hafi verið öllu fólksfleira og þéttbýlla
fyrrum en síðar varð, eða hver kannast ekki við
sögur um bæi og jafnvel heil byggðarlög, sem
lögðust í eyði í svartadauða. Hinn mikli fjöldi
eyðibýla segir þó tæpast alla sögu mannfjöldans
á íslandi, en telja verður þó líklegt, að hann hafi
verið talsvert meiri fyrir svartadauða, svo að eitt-
hvað sé nefnt, en hann var á 17. og f8. öld. Hinn
merki fræðimaður dr. Ólafur Lárusson10) hefur
ritað allmikið um þetta atriði. Niðurstöður hans
eru í stuttu máli þær, að þorri eyðibýla hafi ann-
aðhvort verið kot, sem byggð voru skamma hríð,
eða bæir hafi aðeins verið fluttir. Hér er án efa
ekkert ofsagt og litlu við að bæta. Þó má benda
á, að landið brauðfæddi í meðalárferði aðeins tak-
markaðan mannfjölda með þeirrar tíðar atvinnu-
vegum og framleiðslutækjum. Fjölgaði fólki oft
hratt upp að þessu marki, er skakkaföll, t. d.
drepsóttir, höfðu gengið yfir, en síðan stóð mann-
fjöldinn að mestu í stað. Á tímabilum, sem ein-
kenndust af árgæzku til lands og sjávar, hækkaði
þetta mark nokkuð, enda fjölgaði þá fólki meira
en landið bar í raun og veru. Byggðust þá oft
jarðir, sem óbyggilegar máttu teljast í hörðum
árum, enda lögðust þær þá gjarnan í auðn. Dæmi
um þróun af þessu tagi má finna á fyrri hluta
19. aldar, en þá byggðust ýmis heiðabýli, t. d.
Baulárvellir á Snæfellsnesi og Langivatnsdalur í
Mýrasýslu um hríð. Ekki er nú unnt að segja
með vissu, hvert framhald þessarar þróunar hefði
orðið, enda kom þéttbýlismyndunin við sjávar-
síðuna til sögunnar og tók á móti kúfnum af
mannfjölguninni. Þéttbýlismyndun var, eins og
þegar hefur verið bent á, illa séð á árunurn
1580—1600, en þá var samkvæmt árferðisannál
Þorvaldar Thoroddsens öllu minni hafís við
landið en síðar varð og raunar alla 16. öldina.
Veðurfarsumskiptin um 1600 hafa því verið ærið
snögg og landið að líkindum mannfleira en það
gat fætt í komandi harðindum. Við slikar að-
stæður mátti vænta þess að finna vitnisburði um
hvort tveggja, landauðn og mannfelli, enda kem-
ur slíkt á daginn. Þykir rétt, áður en farið er
lengra út i þá sálma, að bregða upp smámynd
af ástandinu. í dómi,11) sem Ari Magnússon
sýslumaður í ísafjarðarsýslu dæmir i Ögri 12.
apríl 1604, segir svo meðal annars: „vorum vér til
dóms og löglegra álita nefndir af Ara Magnús-
syni, kóngs umboðsmanni yfir ísafjarðarsýslu,
hvernig að fara skyldi að vítalausu bæði fyrir
Guði og mönnum um þá almennilegu neyð og
harmaklögun, er allur almúgi hefði fyrir orðið
og undan kvartað í greindri sýslu í næstu tvo
forliðnu vetur og leiðréttu á beðist vegna þeirrar
eymdar og sárlegrar neyðar, sem yfir áðurgreinda
sýslu væri komin af almennilegum harðindum,
peningafelli, óáran og allra helzt þeim yfirgangi
og undirtroðslu, er fátækt utansveitarfólk veitti
innbyggjurum þessarar sýslu svo vetur sem sum-
ar, og að fátækur almúgi hefði öllum vetrum
orðið þar undir að búa að engu síður en sínu
eigin sveitarfólki; af hverjum yfirgangi og van-
skikkan að lirepparnir eru svo undirþrykktir og
kæfðir, að þeir geta sínum eigin hreppsmönnum
jafnvel sér sjálfum, sínu fólki og skylduómögum
enga björg veitt, heldur liggur nú hungur og
dauði á öllum, bæði þeim, sem fyrir sitja og til-
komandi eru, hvað vér sannanlega vitum og með-
kennum, að af utansveitarfólksins yfirgangi mest-
an part svo skeð hefur.“
Svo mörg eru þau orð. Vestfirðir, sá lands-
hluti, sem hungurvofan hefur ef til vill sjaldnast
heimsótt, er bersýnilega að kafna í förumönnum.
Má þá nærri geta, að ástandið í þeim héruðum,
sem færri höfðu matarholurnar, hafi verið á þann
veg snúið, að slíkt kallaði á róttækar og tafar-
lausar aðgerðir, enda má segja það þeim lög-
mönnum til hróss, að þeir hafa að þessu sinni
viljað reyna nýjar leiðir.
Á Öxarárþingi var hinn 30. júní árið 1604
„dæmt12) af lögmönnum og allri lögréttunni um
186
SVEITARSTJÓRNARMÁL