SunnudagsMogginn - 12.02.2012, Blaðsíða 33

12. febrúar 2012 33
um endum og í miðjunni, svo að hann má
ekki mein gera síðan, þótt hann hafi
nokkrum sinnum látið sjá sig undan illum
veðrum. Menn, sem eru á lífi, hafa sagt
mér, að eitthvert skrímsl hafi sést í vatns-
ósnum um 1870 … Ormurinn er svo langur,
að hann nær eftir endilöngu vatninu, en
vegna þess að hann er fastur á haus og hala
og um miðjuna, þá getur hann varla sýnt sig
öðruvísi en að skjóta kryppu upp úr vatn-
inu. Og það mun hann hafa gert við og við
fram á þessa öld. En engar sögur fara af því
hvenær hann muni losna.“
Þessi skýringarsögn er til í ýmsum út-
gáfum og var meðal annars um 1680 heim-
færð upp á Lagarfljótið. Einnig þar er nú
búið að koma ólum á fantinn sem lét öllu
verr en áðurnefndur bróðir hans syðra, var
farinn að „granda mönnum og skepnum
sem yfir fljótið fóru“ og stundum „teygðist
hann upp á fljótsbakkana og gaus eitri óg-
urlega“ en ekki er ljóst hvort Guðmundur
Arason (1160-1237) biskup, tveir galdra-
menn af Finnmörku í Noregi eða ónefnt
kraftaskáld sáu þar um að lesa honum pist-
ilinn.
Einnig eru sagnir um vatnaorm í Kleif-
arvatni á Reykjanesskaga (svartur að lit og
30-40 m langur), í Hvítá í Borgarfirði (risa-
vaxinn), í Hvítá í Árnessýslu (skræpóttur og
ógnarstór), í Hvalvatni á Botnsheiði (rönd-
óttur, með höfuð líkt og á ketti), í Skaftá í
Vestur-Skaftafellssýslu (marglitur og stór),
í Skjálfandafljóti, Hvammsfirði og víðar. Og
eflaust mætti líka telja hér með orminn í
Papey sem fór þaðan inn í Hamarsfjörð. Og
þann í Surtshelli.
Hjátrúargrillur?
Sveinn Pálsson (1762-1840), læknir og nátt-
úrufræðingur, sá einhverjar ókindur í Þverá
í Rangárvallasýslu sumarið 1797, þrjár eða
fjórar saman. Í Ferðabók sinni – en það var
eins konar dagbók um athuganir hans um
náttúru, land og þjóð, var skrifuð á dönsku
og ekki þýdd og prentuð á íslensku fyrr en
1945 – , kveðst hann hafa heyrt þúsundir
sagna um kynjadýr í ám og vötnum, en
ekki gefið þeim neinn gaum fyrr en hann sá
þetta sjálfur. Og að lokum spyr hann: „Eiga
menn að skella skollaeyrum við öllu slíku
sem heilaspuna og hjátrúargrillum?“
Um miðja 20. öldina hóf fransk-
belgískur maður, Bernard Heuvelmans
(1916-2001), doktor í náttúrufræði, að
rannsaka gamlar frásagnir um „sjóorminn
ógurlega“, öðru nafni „sæslönguna miklu“,
fletti í gegnum heimildir kynslóðanna og
stóð í bréfaskriftum við þálifandi fólk, sem
hafði frá einhverju um málið að segja, út frá
persónulegri reynslu. Þegar upp var staðið,
var hann búinn að finna 587 atburði eða
dæmi, þar sem aðalsöguhetjan var eitthvert
kynjadýr, sem viðkomendur ekki þekktu
úr dýrafánu heimsins. Öllu því, sem hann
taldi eiga sér eðlilegar orsakir eða skýringar
(að menn hafi einfaldlega séð risasmokk-
fisk, eða þá einhverjar sjaldgæfar en þekkt-
ar hvala- eða fisktegundir, en þannig var í
121 tilviki), kastaði hann burt, en annað
flokkaði hann eftir ákveðnum reglum. Af-
rakstur leitar sinnar gaf hann svo út á bók
árið 1965. Og niðurstöðurnar voru í stuttu
máli þær, að allt frá árinu 1639 til 1966
hefðu sést a.m.k. níu risastórar sjáv-
ardýrategundir – þá, sem nú, gjörsamlega
óþekktar vísindunum.
Þrjár tegundanna vill hann meina að eigi,
eða hafi átt allt fram á síðustu öld, heim-
kynni í Norður-Atlantshafi. Eina þeirra
kallar hann risaotur og telur vera dýrið á
bak við hinn norska sjóorm, er löngum hef-
ur sést við Noregsstrendur, og er í rituðum
heimildum þó aðallega nefndur á 18. og 19.
öld. Á umræddu rannsóknartímabili áttu 13
lýsingar örugglega við hann og aðrar 15 frá-
sagnir að öllum líkindum. Annarri tegund-
inni er gefið heitið marghnýfill og er álitið
að þar sé um að ræða hval; 39 frásagnir áttu
við hann, og 26 aðrar sennilega. Og sú
þriðja er marhestur; í 37 tilvikum átti lýs-
ingin örugglega við hann, og í 34 líklega.
Bernard Heuvelmans, sem var í þessu
sambandi talsmaður heilbrigðrar efa-
hyggju, sem er bæði andstæð bernskri trú-
girni og svo þeim sem vísa öllum und-
arlegum fregnum frá sér sem hjátrú, er
einn af forvígismönnum þeirrar und-
irgreinar dýrafræðinnar sem á íslensku
hefur verið nefnd duldýrafræði, á ensku
cryptozoology. Með orðum Wikipeda fæst
hún við „dýr sem ekki er sannað að séu til
eða dýr sem stöku sinnum berast fregnir af
en teljast þó útdauð“.
Nýjar dýrategundir
Hér er líka vert að nefna að um aldamótin
1900 þóttust náttúrufræðingar vissir um,
að engin ný stór dýr ættu eftir að uppgötv-
ast á þessari plánetu, þau væru nú öll
fundin og skráð. En litlu síðar bar ókapann
í Saír í Mið-Afríku (áður Kongó) fyrir augu
vestrænna manna í fyrsta sinn; hann er
klaufdýr og skyldur gíraffanum. Þetta var
árið 1901. Eftir það kom fjallagórillan í Rú-
anda árið 1902, svo villisvínstegund nokk-
ur í Kenía, 1904, síðan komodódrekinn í
Indónesíu, 1912. Eftir það nautgripategund
ein í Kambódíu, 1937, bláfiskurinn við
Suður-Afríku, 1938, oft kallaður „stein-
gervingurinn lifandi“, og árið 1975 önnur
villisvínstegund og nú í Paragvæ í Suður-
Ameríku. Innfæddir íbúar þessara landa
höfðu vitað um skepnurnar í margar aldir
og sagt aðkomnum vísindamönnum frá,
en að þeim var hlegið eða öllu vísað á bug
sem rugli og þvættingi. Og árið 1976 upp-
götvaðist ný tegund djúpsjávarhákarls,
sem talinn er geta orðið 5,5 m langur. Síð-
an þá hafa einungis 54 sést eða náðst.
Listinn er töluvert lengri.
Og sumar þeirra tæplega 90 hvalateg-
unda, sem fræðimenn hafa lýst, sem kallað
er, eru ekki þekktar nema af örfáum
strandreknum eintökum, og í einhverjum
tilvikum er ekki nema á lýsingum sjón-
arvotta einna að byggja; þær hafa m.ö.o.
aldrei komið á land. Einkum á þetta við um
Mesoplodon-ættkvíslina, eða snjáldrana.
Flestir þeirra uppgötvuðust t.d. ekki fyrr
en á 20. öld. Er talið næsta víst að fleiri
gerðir þeirra leynist í regindjúpum heims-
hafanna, stærstan partinn ókönnuðum, og
muni dúkka upp á næstu árum. Og annað
dæmi um það hversu skammt hvalafræðin
eru á veg komin, er að árið 1995 náðist á
Kyrrahafi ljósmynd af einhverjum hval,
sem menn hafa ekki nokkurn grun um
hver er, annað en að honum svipar til and-
arnefju.
Við þetta má bæta, að á árunum 1991-
2004 fundust yfir 50 nýjar tegundir botn-
dýra í kringum Ísland. Og eitthvað hefur
bæst við síðan þá.
Og 17. desember 2008 mátti lesa þetta á
Bbl.is, haft eftir Ruv.is:
„Vísindamenn hafa fundið um 1000
óþekktar tegundir dýra og plantna í lítt
rannsökuðum frumskógum við Mekong-
fljótið í Víetnam og fimm nágrannaríkjum.
Þetta er einhver mesti tegundafjöldi nýrra
tegunda sem greindur hefur verið á seinni
tímum.
Samkvæmt nýrri skýrslu samtakanna
World Wildlife Fund hafa vísindamenn nú
fundið 1068 nýjar tegundir í rannsókn-
arverkefni sem enn stendur. Þessar teg-
undir eru: 519 nýjar plöntutegundir, 278
nýjar tegundir fiska, 88 tegundir froska, 88
nýjar tegundir köngulóa, 46 nýjar eðluteg-
undir, 22 tegundir snáka, 15 nýjar tegundir
spendýra, fjórar nýjar fuglategundir, fjórar
nýjar skjaldbökutegundir og tvær sala-
möndru- og körtutegundir.
Meðal þessara nýju tegunda sem fundist
hafa er tegund klettarottu með íkornaskott
sem haldið var að hefði dáið út fyrir ellefu
milljónum ára, stór skær grænn högg-
ormur, risakönguló þar sem bilið milli
lappanna er yfir eitt fet og drekafjölfætla
sem beitir blásýru sér til varnar. Í sumum
tilfellum hafa menn uppgötvað tegundir
sem eru ekki í samræmi við aðrar þekktar
tegundir.“
Af þessu má ljóst vera, að Homo sapiens
telur sig oft vita meira en hann í raun gerir,
og því lítil ástæða fyrir hann að belgja sig,
eins og því miður er samt allt of algengt.
Þegar upp er staðið á hann nefnilega eft-
ir að læra svo ótal margt.
lega er á ferðinni. Sumir álíta að þetta
kunni að vera fornaldareðlur sem vís-
indamenn hafa þó talið vera útdauðar,
aðrir leita svara í dultrúnni og svo eru þeir
til sem eru með enn aðrar hugmyndir.
Fleiri vatnaormar
Jósafat Jónasson (1875-1966), sem fékkst
við ritstörf undir dulnefninu Steinn Dofri,
festi á blað um aldamótin 1900 upphaf
ormsins í Skorradalsvatni í Borgarfirði, ef
til vill eftir gömlum munnmælum. Frá-
sögn hans er á þessa leið:
„Um miðja 15. öld bjó auðugur bóndi í
Hvammi í Skorradal. Hann var kvæntur
og átti eina dóttur, sem Ingibjörg hét. Þess
er getið, að Ingibjörg átti gullhring er faðir
hennar hafði gefið henni. Hún geymdi
hringinn mjög vandlega í tréeski einu, og
var hann hin mesta gersemi. Hún hafði
heyrt þess getið, að gull mundi vaxa mjög,
ef ormur væri lagður á það, og eftir eitt ár
væri gullið orðið að miklum fjársjóði, þótt
það væri aðeins eitt lítið fingurgull, þá er
ormurinn var á það lagður. Vildi hún nú
reyna hvort sannleikur fylgdi þessum sög-
um. Tekur hún því brekkusnigil og lætur
hann í eskið hjá gullinu og hyggur nú að
láta það vaxa. Að nokkrum dögum liðnum
fer hún svo til fatakistu sinnar og sér þá,
að lokið er sprungið af eskinu, og er orm-
urinn þá svo ógurlegur að sjá, að hún þorir
víst eigi að taka upp eskið og skellir kist-
unni þegar í lás. Lætur síðan taka kistuna
og fær húskarl föður síns til að róa með
hana út á Skorradalsvatn, og sökkvir hann
kistunni þar niður, er hann hyggur að
dýpst muni vera vatnið. Hafði nú bónda-
dóttir eigi not gullsins síðan, og er hún úr
sögunni. Eftir þennan atburð þóttust
Skorrdælir verða varir við einhverja
ófreskju í vatninu og þorðu nú ekki að fara
til silungsveiða út á vatnið, svo sem venja
hafði verið; menn þóttust jafnvel sjá
skrímslið af landi og sögðu að oftast kæmu
upp einstakir hlutar þess, svo sem haus-
inn, halinn eða miðjan. Stundum þóttust
menn sjá svarta rák eða háan hrygg eftir
endilöngu vatninu, og var það ormurinn.
Var þessi sýn oft séð um miðja daga, og
þótti jafnan sem illt veður eða einhver ill
tíðindi mundu á eftir koma. Sagt er að
skrímsl þetta hafi sést fyrir pláguna 1495
og svo fyrir stórubólu 1707. Aldrei kvað þó
jafn mikið að þessu eins og á dögum Hall-
gríms Péturssonar [1614-1674], því eftir
sögn var skrímslið þá um nokkurn tíma
svo hamrammt, að mönnum þótti við bú-
ið, að það mundi granda byggðunum þar í
grennd. Skorrdælir fóru því á fund Hall-
gríms prests í Saurbæ, og báðu að hann af-
stýrði þessum ófögnuði með bænagjörð,
eða hann kvæði eitthvað kraftgott yfir
orminum, svo að hann léti sér segjast að
liggja kyrr. Hallgrímur prestur gerði sem
þeir beiddu og kvað orminn niður á báð-