Morgunblaðið - 05.05.2014, Blaðsíða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 5. MAÍ 2014
Hláturganga Dátt var hlegið á göngu í Laugardalnum í Reykjavík í gær í tilefni af alþjóðlega hláturdeginum. Hláturjógaleiðbeinendur fóru fyrir hópnum og kenndu hláturæfingar.
Golli
Síðustu ár hefur
stjórnarskráin verið
mörgum hugleikin.
Skemmst er að minn-
ast alls fjaðrafoksins í
kjölfar fjármálahöggs-
ins 2008, skipunar
stjórnlagaráðs í fram-
haldinu og umræðunn-
ar á Alþingi. Í allri
umfjöllun um stjórn-
arskrána hefur þó lítið
farið fyrir sjónarmiðum um túlkun
hennar. Hér verða settar fram
nokkrar hugleiðingar um túlkun á
stjórnarskránni.
Álitamál um aðferðir við túlkun
stjórnarskrár eru fyrirferðarmikil í
umræðum í mörgum löndum, t.d. á
vettvangi Hæstaréttar Bandaríkj-
anna og hjá Mannréttindadómstól
Evrópu. Með mjög mikilli einföldun
má segja að umræðan um túlkun
stjórnarskrárinnar, t.d. í Bandaríkj-
unum, sé einkum um þrjár leiðir
sem komi til greina við túlkunina: 1)
Að nota textaskýringu, sem leidd
verður af þýðingu viðkomandi
stjórnarskrárákvæðis á þeim tíma
sem ákvæðið var sett, 2) að skýra
stjórnarskrárákvæði í samræmi við
tilgang og markmið þess á þeim
tíma, sem það var sett, og 3) að
skýra stjórnarskrána miðað við
skýringu hugtaka í henni á þeim
tíma, þegar skýringin á sér stað, og
taka þá mið af þeim tíðaranda og
sjónarmiðum sem eru þá ráðandi og
eftir atvikum líta til markmiða sem
talið er að ákvæðin
hafi stefnt að. Fyrstu
tveir flokkarnir falla
undir það sem kallað
er óbreytilegar lög-
skýringar þó tals-
verður munur sé á
þessum tveimur til-
teknu leiðum inn-
byrðis. Einnig stund-
um talað um að byggja
á upprunatúlkun (e.
originalism). Hinn síð-
astnefndi flokkur fellur
undir það sem kallað
er breytilegar lögskýringar. Í þeim
tilvikum er talað um að stjórn-
arskráin sé „lifandi“, þ.e. taka skuli
mið af breytilegum tíðaranda.
Þannig komi til greina að túlka
stjórnarskrána með mismunandi
hætti á mismunandi tímum.
Rökin fyrir því að beita óbreyti-
legri skýringu eru í stuttu máli t.d.
þau að dómstólar eigi ekki að setja
lög en það geri þeir í reynd þegar
stjórnarskráin er túlkuð með
breytilegum hætti eftir því hvernig
vindar blása. Með breytilegri skýr-
ingu sé ennfremur meiri hætta á
því að dómarar túlki stjórnarskrá
með misjöfnum hætti. Rökin fyrir
því að telja stjórnarskrána „lifandi“
og beita breytilegum skýringum
hafa m.a. verið talin vera þau að
stjórnarskráin verði úrelt ef aðeins
sé litið til texta eða sjónarmiða á
þeim tíma sem hún var lögfest. Tíð-
arandinn breytist og lög, líka
grundvallarlög, verði að taka mið af
því.
Sitt sýnist hverjum um fram-
angreind rök en almennt má segja
að ef óbreytilegri skýringu (orig-
inalism) er beitt, verði meiri vissa
um réttarframkvæmdina og minni
hætta á að ólíkar niðurstöður fáist
við túlkun. Samræmið verði meira.
Ennfremur samrýmist óbreytileg
skýring betur grundvallarreglunni
um þrískiptingu ríkisvaldsins. Ekki
er ástæða til að fjalla frekar um
rökin hér.
Umræða af þessu tagi hefur stað-
ið yfir í áratugi m.a. í Bandaríkj-
unum, eins og áður er getið, og er
vaxandi í Evrópu, einkum er varðar
mannréttindasáttmála Evrópu en í
honum er kveðið á um ákveðin
grundvallarréttindi eins og jafnan
er gert í stjórnarskrám. Hér á landi
hefur umræða af þessu tagi ekki
verið hávær. Þegar dómar íslenskra
dómstóla eru skoðaðir má þó heim-
færa framangreindar leiðir við
skýringu stjórnarskrá á rökstuðn-
ing dómstóla. Skulu hér nefnd fáein
dæmi en mörg fleiri eru til staðar.
Í dómi Landsdóms í máli Alþingis
gegn fyrrverandi forsætisráðherra
reyndi á túlkun stjórnarskrárinnar.
Í ákæru var ráðherra m.a. gefið að
sök að hafa frá því í febrúar til
október 2008 látið farast fyrir að
framkvæma það sem fyrirskipað er
í 17. gr. stjórnarskrárinnar um að
halda skuli ráðherrafundi um mik-
ilvæg stjórnarmálefni. Engin af-
staða er hér tekin efnislega til máls-
ins en fróðlegt er að skoða túlkun
Landsdóms á stjórnarskránni.
Landsdómur klofnaði í afstöðu sinni
í framangreindum ákærulið. Níu
dómarar sakfelldu fyrir brot á
ákvæðinu en sex dómarar skiluðu
sératkvæði og vildu sýkna. Athygl-
isvert er að bera saman rökstuðn-
ing meiri- og minnihluta Lands-
dóms í þessum ákærulið út frá
framangreindum hugleiðingum. Svo
sýnist sem að bæði í atkvæði þeirra
dómenda, sem vildu sakfella, og í
sératkvæði hinna, sé beitt óbreyti-
legri skýringu en með mismunandi
nálgun. Nánar tiltekið virðist meiri-
hlutinn hallast að textaskýringu
(liður 1 í umfjölluninni hér að fram-
an) en minnihlutinn túlkun með
hliðsjón af markmiðum og tilgangi
ákvæðisins þegar það var sett í lög
(liður 2). Í sératkvæði minnihlutans
sagði t.d. að þegar virt væru tilurð
og forsaga 17. gr. stjónarskrárinnar
yrði „með engu móti slegið föstu að
með ákvæðinu hafi staðið til að sér-
hvert stjórnarmálefni sem talist gat
mikilvægt yrði lagt fyrir rík-
isstjórn“. Ekki er svigrúm til að
fara nánar yfir forsendur dómsins í
stuttri blaðagrein sem þessari.
Í dómi Hæstaréttar frá árinu
2011 (mál nr. 100/2011) kveður
nokkuð við annan tón en þar má
segja að beitt sé breytilegri skýr-
ingu. Málið var höfðað af þekktum
knattspyrnumanni gegn blaðamanni
og ritstjórum dagblaðs en blaðið
hafði birt upplýsingar um fjármál
knattspyrnumannsins og taldi hann
að slík birting færi í bága við
ákvæði stjórnarskrárinnar um frið-
helgi einkalífs. Hæstiréttur (þrír
dómarar) taldi að birting á upplýs-
ingunum væri réttlætanleg og lagði
til grundvallar að þegar meta skyldi
hvar mörk lægju á milli friðhelgi
einkalífs annars vegar og tjáning-
arfrelsis, sem einnig væri verndað í
stjórnarskrá, hins vegar, þá yrði að
„líta til stöðu þjóðfélagsmála á
hverjum tíma“. Þá var litið til þess
að hrun hefði orðið á Íslandi, um-
fjöllun væri mikil um orsakir og eft-
irmál þess og þess vegna þyrfti
knattspyrnumaðurinn að þola nær-
göngula birtingu um einkamálefni
sín. Má því segja að samkvæmt
þessum dómi geti verndin um frið-
helgi einkalífs verið ólík eftir því
hvernig tíðarandinn er.
Í umræðum um stjórnarskrár-
málefni er þarft að taka með í
reikninginn hvernig túlkun fer
fram, enda málefnið ekki síður þýð-
ingarmikið heldur en umræðan um
stjórnarskrárákvæðin sjálf.
Eftir Eirík Elís
Þorláksson »Rökin fyrir því að
telja stjórnarskrána
„lifandi“ og beita breyti-
legum skýringum hafa
m.a. verið talin vera þau
að stjórnarskráin verði
úrelt ef aðeins sé litið til
texta eða sjónarmiða á
þeim tíma sem hún var
lögfest. Eiríkur Elís Þorláksson
Höfundur er lektor við lagadeild
Háskólans í Reykjavík.
Er stjórnarskráin lifandi?
Hugleiðingar um túlkun stjórnarskrárinnar