Vísbending - 24.12.2012, Side 13

13
og förunautur hans. Móðir Arons bjó á Rauðamel syðra, sem er í
fjögurra kílómetra fjarlægð frá Gullborgarhrauni. Segir sagan að þeir
hafi leitað á náðir hennar. „Og litlu síðar var þeim fylgt til eins hellis,
er þar var í hrauninu mjög langt frá bænum. Og hefur sá hellir þar af
nafn tekið og er kallaður Aronshellir. Síðan voru þangað fluttar vistir
af trúnaðarmönnum þeirra og klæði, svo að þeir máttu bjargast við, og
námu þar staðar um hríð“, segir í Guðmundar sögu. Það er því ekki
útilokað að þarna sé fundinn Aronshellir.
útilegumenn á sautjándu öld
Lengst af er vitneskja um útilegumenn á Íslandi brotakennd og
sveipuð þoku. En eftir að farið var að halda opinberar gjörðabækur
um dóma yfir sakamönnum á Alþingi á Þingvöllum snemma á
sautjándu öld verða heimildir traustari. Á þeim bókum hittum við
fyrir nafngreinda útilegumenn og kynnumst sögu þeirra eins og hún
horfir við valdsmönnum landsins. Frekari upplýsingar um þessa
menn er síðan hægt að sækja í margvíslegar aðrar ritheimildir frá
sama tímabili, svo sem prestþjónustubækur og sóknarmannatöl.
Annálum, sem greina frá samtímaviðburðum, fjölgar mjög á þessum
tíma og geyma þeir einnig mikilvægar heimildir um sakamenn sem
lagst hafa út.
Elsta heimildin um útilegumann í Alþingisbókum er frá árinu
1602. Þar er greint frá dómi yfir „vandræðamanninum“ Birni
Þorleifssyni sem fjórum sinnum hafi fallið í hórdóm og síðan verið
staðinn að útilegu og þjófnaði. Bendir þetta til þess að Björn hafi
flúið til fjalla undan réttvísinni og að líkindum stolið sauðum sér til
matar. Hann var dæmdur til dauða og tekinn af lífi. Um útilegu Björns
er ekkert vitað en í Skarðsárannál er aftur á móti mögnuð lýsingu
á aftöku hans: „Biskupinn herra Oddur áminnti hann sjálfur. Hann
kvaddi menn með handabandi, áður sig niður lagði á höggstokkinn,
og bauð svo öllum góða nótt. Var hann með öllu óbundinn. Jón
böðull, er höggva skyldi, var þá orðinn gamall og slæmur og krassaði
í höggunum, en Björn lá kyr á grúfu, og þá sex höggin voru komin,
leit Björn við og mælti: Höggðu betur, maður! Lá hann svo grafkyr,
en sá slæmi skálkur krassaði ein 30 högg, áður af fór höfuðið, og var
það hryggilegt að sjá.“
Næstu árin koma útilegumenn öðru hverju fyrir í dómabókunum
og öðrum heimildum. Áður en öldin er liðin eru karlarnir, sem
nafngreindir eru, orðnir átta til viðbótar og konurnar tvær. Raunar
eru konurnar fjórar samkvæmt sumum heimildum, ef rétt er að
eiginkona og frilla eins útilegumannsins hafi farið til fjalla með
honum. Útilegumennirnir á sautjándu öld eru þó mun fleiri ef með
eru taldir þeir sem ónafngreindir eru í annálum og hvergi koma
fyrir í dómabókum. Ólíklegt er að allir þeir menn séu hugarburður
annálaritara; varðveisla dómabóka var misjöfn og ekki komu öll mál
útilegumanna til meðferðar dómstóla.
Rætur flestra mála hinna nafngreindu manna liggja í brotum á
hinum ströngu siðferðisreglum Stóradóms. Ofan á þau bætast síðan
yfirleitt þjófnaðarbrot í útilegunni sem reynist skammgóður vermir.
Enginn útilegumannanna gat hulist yfirvöldunum til lengdar. Einn
karlmannanna komst að vísu úr landi með enskum fiskimönnum
og er sagður hafa kvænst úti, en allra hinna, karla sem kvenna, biðu
grimm örlög. Fylgikonu þess, sem slapp úr landi, var drekkt eftir að
hún hafði alið barn þeirra sem getið var í vetrarvist þeirra 1609-1610
í helli einhvers staðar í Kollafirði á Ströndum. Sex karlanna sjö sem
fundust voru teknir af lífi, en einn er sagður hafa látist á felustað sínum,
óþekktu jarðhýsi í Hjarðardal í Dýrafirði, áður en tókst að flytja hann
til byggða. Sá hafði átt barn með hálfsystur sinni; hún fylgdi honum
ekki í útlegðina en hlaut sinn miskunnarlausa dóm engu að síður; var
drekkt á Þingvöllum.
útilegumenn á átjándu öld
Átjánda öldin er mesti hörmungartími Íslandsögunnar frá því að
drepsóttirnar gengu yfir landið á fimmtándu öld. Hvert áfallið fylgdi
öðru; bólusótt 1707 til 1709 sem lagði um fjórðung þjóðarinnar að
velli, hungursneyð 1751 til 1758 sem leiddi til þess að landsmönnum
fækkaði um sex þúsund, og loks Skaftáreldar og Móðuharðindin
1783 til 1785 sem lögðu hluta af byggðum landsins í eyði og felldu
um 20% landsmanna úr hungri og sjúkdómum.
Það kemur ekki á óvart að í slíku árferði sé mikið um sauðaþjófnað,
innbrot í fjós og annan ránskap til matar. Áreiðanleg vitneskja er um
26 útilegumenn, flesta á fyrstu árum aldarinnar, þar af aðeins um eina
konu. Og nú bregður svo við að það eru ekki siðferðisbrotin sem
hrekja menn í felur eða til óbyggða eins og á öldinni á undan heldur
oftast þjófnaðir. Átta þessara útilegumanna voru dæmdir til dauða og
líflátnir, en einn var drepinn af öðrum útilegumanni.
Ef lýsingar annála á framferði útilegumanna á þessum
tíma eru á rökum reistar, gætu þær sem hægast verið rótin að
útilegumannaóttanum sem mjög var til umræðu á 19. öld. Í mörgum
annálum er sagt frá því hvernig útilegumenn sitja um vegfarendur á
Talið er að Fjalla-Eyvindur hafi búið í þessum helli í Hvannalindum
fyrir 1770. Hann er lítill en í honum er rennandi vatn.