Vísbending - 24.12.2012, Qupperneq 21

21
Og verzlunar-frelsið bar ávöxt hér ótt
og eldgömlu deyfðina kyrkti,
það þjóðlíf vort glæddi, og frelsisþrá fljótt
til frekari baráttu styrkti.
Lifi verzlunar-frelsið sem vegurinn beinn
til að oss verði brauð úr steinum!
Lifi verzlunar-frelsið sem fóturinn einn
undir frelsinu í öllum greinum.

Það var vel við hæfi að minnast Jóns Sigurðssonar á hálfrar aldar
afmæli verslunarfrelsis. Hann hefði rétt eins getað gengið inn í salinn
þetta aprílkvöld og sagt. „Sjáið, ég sagði ykkur þetta!“ Jón hafði sett
fríverslun á oddinn strax þegar hann hóf fyrst þátttöku í stjórnmálum.
Hann var aðalhvatamaðurinn að því að Alþingi sendi bænaskrá til
kóngsins um verslunarfrelsi frá fyrsta þingfundi sínum 1845 og síðan
hvert þing eftir það þar til honum heppnaðist í samvinnu við danska
þingmenn að fá fríverslun samþykkta á danska þinginu haustið
1853. Það var þó ekki aðeins það. Jón hafði einnig sett fríverslun
sem hugmyndafræðilega þungamiðju í sjálfstæðisbaráttunni sem
forsendu fyrir sjálfstæði. Árið 1843 ritaði hann grein er bar heitið
„Um verslun á Íslandi“ sem birtist í þriðja árgangi Nýrra félagsrita.
Þetta var byltingarkennd ritsmíð þar sem Jón beitti breskri klassískri
hagfræði, í anda þeirra Adams Smith og Davids Ricardo, til þess að
greina þróun Íslandssögunnar. Í fyrsta skipti voru utanríkisviðskiptin
gerð að hreyfiafli sögunnar og deyfð landsins og vesaldómur
rakinn til verslunareinokunar Dana. Þetta er án efa ein áhrifamesta
tímaritsgrein sem rituð hefur verið á íslensku þar sem hún markar nýja
stjórnmálastefnu fyrir Ísland, með höfuðáhersluna á viðskiptafrelsi.
Stefnuna áréttaði Jón síðan aftur í Lítilli varningsbók sem var gefin
út árið 1861. Þar segir hann í formála að verslunarfjötrarnir hafi orðið
til þess að landsmenn „hafa misst traustið á sjálfan sér, sem öllum er
nauðsynlegt, og með því samheldið og viljann til að hjálpa sér sjálfir;
þeir hafa misst hinn alþjóðlega vilja til allra framkvæmda, og orðið
kotungar ...“ Þá sýndi hann með nákvæmum tölulegum rökum að á
sex ára fríverslunartíma hafi utanríkisverslun landsins fjórfaldast og
helstu útflutningsvörur landsins hækkað í verði og jafnvel tvöfaldast í
sumum tilvikum. Það gefur honum tilefni til þess að álykta: „Með því
að nota þetta frjálsræði, sem vér nú höfum áunnið, getum vér áunnið
þá framför í efnahag og öllum framkvæmdum sem geta opnað oss
veg til alls þess sjálfsforræðis fyrir málefnum vorum er vér þurfum að
hafa og sem enginn mun neita oss um eða geta neitað oss um, þegar
vér sýnum í verkinu að vér séum færir fyrir því.“ Þessi frelsisformúla
Jóns var aðalefni skálaræðanna er fluttar voru þetta kvöld í apríl
1904. Raunar er ræða Björns Jónssonar sem flutt var yfir samsæti
verslunarmanna að stórum hluta útdráttur á grein Jóns Um verzlun
á Íslandi.
með fullveldi var frelsið á enda
Hátíðarhöldin fimmtánda apríl 1904 voru í raun sigurhátíð. En fyrr
um veturinn höfðu Íslendingar fengið framkvæmdavaldið heim með
fyrsta ráðherranum og stuttu síðar hafði Íslandsbanki opnað dyr sínar
fyrir viðskiptum. Ísland var á hraðri leið í alþjóðahagkerfið og rétt
handan við hornið voru togarar og þéttbýlismyndun. Frelsi og nær
stöðugar efnahagslegar framfarir fleyttu Íslandi síðan á fjórtán árum til
fullveldis 1918, en þá kom babb í bátinn. Svo virðist sem landsmenn
hafi verið óviðbúnir efnahagslegu sjálfstæði þar sem enginn rammi
var fyrir hendi til þess að reka hagstjórn á nýju myntsvæði með
eigin gjaldmiðil. Enginn sjálfstæður seðlabanki var á landinu og
enginn gjaldeyrisforði og engar samræmdar aðgerðir í því að halda
stöðugleika í hagkerfinu. Gríðarleg þensla og verðbólga var á Íslandi
í fyrra stríði sem hefndi sín brátt með gengisfalli krónunnar árið 1920
þegar alþjóðleg kreppa reið yfir í stríðslok. Íslenskir ráðamenn hrukku
allt í einu upp við vondan draum þegar tékkar Landssjóðs fengust
ekki innleystir í Kaupmannahöfn. Kreppan leystist þó með ensku láni
á afarkjörum og hækkandi fiskverði. En þrátt fyrir miklar umræður
á Alþingi var umgjörð fyrir sjálfstæða hagstjórn ekki búin til á
millistríðsárunum. Viðnámið var því ekkert þegar næsta áfall reið yfir
með kreppunni miklu. Hið alþjóðlega viðskiptaumhverfi hérlendis
leið svo endanlega undir lok eftir gjaldþrot Íslandsbanka árið 1930
og svo setningu fjármagnshafta ári síðar að kröfu Landsbankans, sem
þjónaði sem Seðlabanki meðfram því að vera viðskiptabanki. Beiðni
bankans kom til af því að gjaldeyrisforði landsins var uppurinn.
Íslandsbanki var í eigu erlendra fjárfesta og skráður í Kauphöllinni í
Kaupmannahöfn og með honum gengnum hvarf öll erlend fjárfesting
til Íslands. Fjármagnshöftin leystu þó aðeins gjaldeyrisvandræðin
tímabundið. Brátt skutu ný gjaldeyrisvandræði upp kollinum sem
voru þá leyst með innflutningshöftum sem reyrðust þéttar og þéttar
að íslensku efnahagslífi með langri röð tímabundinna aðgerða til þess
að spara gjaldeyri. Við lok heimsstyrjaldarinnar síðari var Ísland ein
ríkasta þjóð Evrópu en gat þó ekki flutt inn ávexti nema fyrir jólin!
Þessi staða hefði verið gott efni í eina rökfasta grein frá Jóni forseta
þar sem hann hefði rakið þversagnir haftakerfisins og blindingsleik
íslenskra stjórnmála með álíka hætti og hann gekk til verks gegn
einokunarstefnu danskra stjórnvalda í verslun á Íslandi á nítjándu öld.
Því að um algerlega hliðstæð málsefni var að ræða.
Jón Sigurðsson eignaðist þó aftur sína sporgöngumenn er leið á
tuttugustu öld. Alþjóðavæðingin sneri aftur til Íslands eftir 1960 en
það var þó ekki fyrr en árið 1993 að landið var raunverulega opnað
Verslunarfrelsi var þungamiðja í sjálfstæðisbaráttu Jóns Sigurðssonar
sem taldi hana forsendu fyrir sjálfstæði þjóðarinnar. Hann benti á að
„mörgum hættir við að taka Ísland eitt sér í allri veröldinni og vilja
neita að reynsla annarra landa eigi þar við“. Þessi orð gætu verið
mælt enn í dag.
1 Jón Sigurðsson 1861: 6.