Vísbending - 24.12.2012, Side 22

22
á ný þegar fjármagnsviðskipti á milli landa urðu frjáls samfara
inngöngu landsins í evrópskt efnahagssvæði. Hins vegar var skammt
að bíða næstu kollsteypu, bankahruns og fjármagnshafta, sem reið yfir
þjóðina árið 2008. Sú óþægilega hugsun hlýtur því að leita á hugann
að sagan hafi endurtekið sig og hin frjálslynda hugmyndafræði hafi
aftur siglt í strand. Sú spurning hlýtur að vakna hvort eftirleikurinn
verði sá sami og hvort dyrum verði aftur lokað á umheiminn. Það er
nefnilega svo með Íslendinga, eins og Jón nefnir í grein sinni „Um
verslun á Íslandi“, að „mörgum hættir við að taka Ísland eitt sér í allri
veröldinni og vilja neita að reynsla annarra landa eigi þar við“.
Alþjóðavæðing hin fyrri
Í grein sinni um verzlun frá árinu 1843, sem áður er vitnað til, sýnir
Jón forseti fram á að Danmörk var ekki náttúrulegt viðskiptaland
fyrir Ísland. Báðar þjóðir voru bændaþjóðir, matvælaútflytjendur
sem fluttu inn iðnvarning á móti. Danir áttu líkt og Íslendingar eftir
að komast til bjargálna með því að flytja út mat; hin danska leið
var að flytja út flesk og smjör. Danir þurftu því ekki á íslenskum
framleiðsluvörum að halda nema til þess að endurselja til annarra
þjóða sunnar í álfunni. Þeir höfðu ekki margt að bjóða Íslendingum af
iðnvarningi nema það sem þeir höfðu sjálfir keypt af Þjóðverjum og
endurseldu hingað til lands. Þeir voru því í raun óþarfir milliliðir fyrir
íslenska verslun. Frjáls heimsviðskipti hlutu því að færa þessar þjóðir
í sundur í viðskiptalegu tilliti. Þannig var sjálfstæðiskrafa gagnvart
Dönum ekki aðeins spurning um þjóðerni heldur bein nauðsyn til þess
að bæta viðskiptakjör landsins að áliti Jóns. Það varð líka að efndum.
Íslendingar sigldu inn í sjálfstæði og efnalega velsæld með
beggja skauta byr frá frjálsum heimsviðskiptum. Tímabilið frá
1860–1914 er yfirleitt nefnt alþjóðavæðing hin fyrri, þegar viðskipti
með vörur og fjármagn voru frjáls um nær allan heim og um 90%
heimsbúa tóku þátt í myntsamstarfi sem byggt var á gulltryggingu.
Samhliða viðskiptafrelsi uxu utanríkisviðskipti hröðum skrefum
í kjölfar framfara í samgöngum (járnbrautum og gufuskipum) og
fjarskiptum (ritsíma og samræmdum póstsendingum). Á þessum
tíma var viðskiptaumhverfið á Íslandi algerlega opið fyrir erlendum
viðskiptum og fjárfestingum sem hluti af danska ríkinu.
Hins vegar voru aðrir kraftar byrjaðir að færa löndin aftur saman í
efnahagslegu tilliti í upphafi tuttugustu aldar þegar danskir fjárfestar
fóru að fá áhuga á Íslandi. Ísland þurfti ekki aðeins verslun heldur
einnig fjárfestingu. Þá töf sem varð á iðnvæðingu Íslands má líklega
að mestu rekja til þess hve Danir sjálfur voru seinir til að iðnvæðast.
Það var ekki fyrr en undir lok nítjándu aldar sem danskt fjármála-
og efnahagslíf var orðið nægjanlega þroskað til þess að færa út
kvíarnar til Íslands. Staðreyndin er því sú að grunnurinn að íslensku
atvinnulífi var lagður með erlendu áhættufjármagni og á fyrstu
áratugum tuttugustu aldar var stór hluti íslenskra fyrirtækja í hinum
aðskiljanlegustu greinum í eigu erlendra aðila. Að vísu getur leikið á
tvennu hver teljist vera útlendingur og hver ekki. Ísland var þrátt fyrir
allt hluti af Danmörku og því heimamarkaður þeirra.
Í Lítilli varningsbók varaði Jón einnig sterklega við því að
nokkrar hömlur væru settar á verslunina að frumkvæði landsmanna
sjálfra og nefnir þar sérstaklega til sögunnar hugmyndir um
að banna þeim kaupmönnum að versla hérlendis sem ekki eigi
lögheimili á Íslandi. En slíkar hugmyndir flögruðu töluvert um á
Alþingi á síðari hluta nítjándu aldar. Það var því kannski ekki að
ófyrirsynju að Thomsens Magasin birti stóra auglýsingu í blöðum í
tengslum við verslunarfrelsis-afmælið árið 1904 með feitletruðum
stöfum „Thomsens verzlun er innlend, ágóðinn verður kyr í
landinu.“ Var síðan talið hvað verslunin hefði greitt í laun, viðhald
og svo framvegis.
Hugmyndafræði hafta
Það hefur stundum verið haft á orði að trúin á frelsi og framfarir
hafi liðið undir lok í skotgröfum fyrri heimsstyrjaldarinnar þegar
Vesturveldin beindu öllum sínum mætti og tækni að því að murka
lífið úr æskublóma þjóðanna – án þess að barist væri fyrir hugsjónum.
Víst er að heimur alþjóðavæðingar hinnar fyrri hrundi eftir að styrjöld
braust út árið 1914. Bretar höfðu upphaflega verið helstu verndarar
heimsviðskipta, bæði hvað varðaði hugmyndafræði en einnig í því að
leiða efnahagssamvinnu á alþjóðavísu. Þeir glötuðu þó forystu sinni
er leið á tuttugustu öld. Þegar veruleg efnahagsvandræði steðjuðu
síðan að eftir verðfall á hlutabréfamarkaði á Wall Street 1929, skorti
tilfinnanlega samhæfingu á alþjóðavettvangi til þess að bregðast við
vandanum. Bandaríkjamenn voru eina þjóðin sem hefði getað tekið
við forystu af Bretum en þeir drógu sig inn í skelina. Þegar kreppan
herti tökin þar vestra var landamærunum lokað með tollum og önnur
lönd svöruðu í sömu mynt. Alþjóðaviðskipti drógust gríðarhratt
saman á skömmum tíma er tollamúrar risu á milli landa. Allt í einu
snerist rás tímans við og einangrunarhyggja varð allsráðandi.
Í kreppunni voru utanríkisviðskipti fest niður við tvíhliða
jafnkeypissamninga á milli landa er komu ákaflega illa við
Íslendinga sem fluttu út fisk til Suðurlanda en keyptu iðnvarning af
norðlægari slóðum. Hægt er að halda því fram að heimurinn hafi þá
lokast Íslendingum en andstaðan hérlendis gegn viðskiptafrelsi var
hins mun harðari og einarðari en hjá til að mynda frændþjóðum á
Norðurlöndum. Hvað var það sem sneri hugum Íslendinga frá
viðskiptafrelsi og alþjóðahyggju í efnahagsmálum umfram það sem
gerðist í öðrum vestrænum löndum?
Að hluta til má rekja þetta til minnimáttarkenndar átjándu aldar,
forpokunarinnar og kotungsháttarins sem Jón amaðist stöðugt
við um sína daga en hefur ávallt gengið í endurnýjun lífdaga
með hverri kynslóð. Hún birtist þá oft sem hagsmunagæsla,
verndarstefna, þjóðremba, lýðskrum eða eitthvert það afbrigði af
hugmyndafræði sem hampar jafnrétti og bræðralagi í því skyni að
réttlæta frelsissviptingu til athafna. Þeim sem hér ritar býður í grun
að hnúar Jóns forseta hefðu hvítnað hefði hann mátt hlýða á margar
þær ræður sem voru fluttar honum til heiðurs en gegn hugmyndafræði
hans á 200 ára afmælinu árið 2011. Þegar kom fram á tuttugustu
öld varð æ ljósara að alþjóðavæðingin leiddi til margvíslegra
Íslendingar fylktu oft liði undir hvítbláa fánanum á fyrsta áratug
aldarinnar.