Dagblaðið Vísir - DV - 21.11.2012, Blaðsíða 14

14 Bækur 21. nóvember 2012 Miðvikudagur
Styðst við goðsögn
n Stefán Máni um söguhetjur Hússins
M
argir rithöfundar leita fanga
úr daglegu lífi. Sumir úr eig­
in lífi, eins og Auður Jóns­
dóttir gerir í skáldsögu sinni
Ósjálfrátt. Aðrir úr annarra lífi, eins
og Ingibjörg Reynisdóttir gerir í bók
sinni um Gísla á Uppsölum.
Þá er það alkunna að ýmsar
þekktustu söguhetjur íslenskra bók­
mennta eiga sér fyrirmyndir í raun­
veruleikanum þótt engum komi til
hugar að skáldsagnapersónurnar
beri þeim nákvæmt vitni.
Stefán Máni notast við fyrirmynd­
ir í nýrri spennusögu sinni Húsið.
„Það er vandlifað á litlu landi. Til
að forðast vesen er eina leiðin fyrir
höfund að láta allar persónur heita
Jón og Gunnu eða láta sögurnar
gerast í Austurlöndum,“ segir Stef­
án Máni. Í sögu hans koma fyrir tvær
söguhetjur sem virðast eiga sér fyrir­
myndir. Mikael Bergmann, blaða­
maður á DV, og ritstjóri blaðsins.
„Mikael Bergmann og Mikael
Torfason eru til dæmis ekki sami
maðurinn, þó að báðir hafi unnið á
DV. Mikael Bergmann er mjög væng­
brotinn maður og ber risavaxið nafn
erkiengils – ekkert flóknara en það.
En ritstjórinn er önnur saga. Hann
er nafnlaus aukapersóna og það lá
beinast við að styðjast við goðsögn í
lifanda lífi frekar en að skapa heilan
ritstjóra í mýflugumynd. Ég er mjög
ánægður með hlut hins nafnlausa
ritstjóra í sögunni og leyfi mér að
halda að hin holdi klædda fyrirmynd
hugsi mér ekki þegjandi þörfina. En
ef svo er þá verð ég bara að kyngja
því. Ég er alla vega ekki að níðast á
minni máttar,“ segir Stefán Máni. n
A
ppelsínurnar frá samyrkju­
búinu í Abkasíu sem Hall­
dór Laxness gaf Veru
Hertzsch verða súrari í
huga lesandans við lestur
nýrrar bókar eftir Jón Ólafsson,
heimspeking og sagnfræðing. Bókin
hefst á tilvitnun í Skáldatíma Laxness
frá árinu 1963 þar sem hann seg­
ist hafa gefið Veru appelsínur áður
en hann fylgdist með sovésku leyni­
þjónustunni handtaka hana vorið
1938, og endar á því að Jón Ólafsson
er staddur á markaði í Moskvu í sam­
tímanum þar sem honum er ráðið
frá því að kaupa „gallsúru og grjót­
hörðu“ appelsínurnar frá Abkasíu.
Lesandinn lýkur lestrinum með súrt
bragð í munni og huga yfir örlög­
um Veru Hertzsch og hálfíslenskrar
dóttur hennar. Sýn hans á Halldór
Laxness hlýtur að breytast aðeins
við lesturinn, sama hversu lítið eða
vel hann þekkti sögu þessarar konu
áður.
Sagan um Veru er útgangspunkt­
urinn í bókinni, Appelsínur frá
Abkasíu: Vera Hertzsch, Halldór Lax­
ness og hreinsanirnar miklu: aðal­
atriðið, vinkillinn, sem þó er bund­
inn inn í stærri ramma frásagnar Jóns
um Gúlagið og hreinsanirnar miklu í
alræðisríki Stalíns á fjórða og fimmta
áratugi síðustu aldar. Þar sem bein­
um heimildum um fangabúðavist og
líf Veru Hertzsch eftir handtökuna
1938 sleppir – þær eru ekki mjög
miklar – notast hann við æviminn­
ingar kvenna sem einnig þurftu að
dúsa í Gúlaginu á sömu eða svipuð­
um slóðum og hún sem og opinberar
heimildir um fangana og fangelsin
sem gerðar voru opinberar eftir fall
Sovétríkjanna. Frásögn bókarinn­
ar er því stærri en bara fókusinn á
Veru Hertzsch. Sagan er miklu frekar
eins konar sögulegt samhengi Veru
eftir handtöku hennar þar sem Jón
reynir að varpa ljósi á tilveru hennar
í fangabúðunum út frá þeim heim­
ildum sem til eru.
Bókin er því bæði einsöguleg frá­
sögn, þar sem fókuserað er á Veru
sjálfa og aðrar konur sem upplifðu
sams konar örlög og hún, og eins
stórsöguleg, þar sem Jón leitast við
að skýra með heildstæðari hætti
hvað leiddi Sovétríki Stalíns út í
hreinsanirnar miklu og eins hvernig
Gúlagið virkaði. Þessa þræði tvinnar
Jón saman af þekkingu, leikni og
næmni þannig að úr verður lag­
skipt frásögn. Bókin er í fáum orðum
vel heppnuð, eiginlega listilega vel
gerð. Jón kann rússnesku og notast
við frumheimildir frá Sovétríkjunum
sem hann kynnti sér í heimsóknum í
skjalasöfn þar í landi, meðal annars
um fangabúðir í Mordóvíu og Karelíu
þar sem Vera dvaldi . Þá notast hann
við mikið magn útgefinna annars
stigs heimilda á rússnesku og ensku.
Benjamín Eiríksson hagfræðingur
og Halldór Laxness eru lykilmenn
í frásögninni í bók Jóns; Vera elur
Benjamín dóttur sem er kornabarn
við handtökuna sem Halldór vinur
hans verður vitni að í heimsókn
sinni til Sovétríkjanna. Sakir Veru
eru engar ef marka má bók Jóns;
hún var þýsk kona sem búsett hafði
verið í Sovétríkjunum um árabil, gift
pólskum Gyðingi sem með lang­
sóttum hætti hafði verið bendlaður
við samsæri gegn ríkisvaldinu, líkt og
svo mörg önnur saklaus fórnarlömb
þeirra pólitísku hreinsana sem áttu
sér stað í Sovétríkjunum á þessum
árum. Jón rekur það að í hreinsunun­
um miklu hafi jafnvel verið nóg að
vera útlendingur til að vera tortryggi­
leg í augum ríkisvaldsins enda voru
fjöldahandtökur á Þjóðverjum liður
í þeim.
Heimkominn árið 1938 segir Jón
að Halldór hafi skrifað „eina litrík­
ustu áróðursbók sem skrifuð hefur
verið“ um Sovétríki Stalíns, Gerska
ævintýrið, en hann þegir um hand­
tökuna á Veru þar til í Skáldatíma og
grimm örlög hennar – dauði úr húð­
kröm árið 1943 eftir fimm ára betr­
unarvist í Gúlaginu – urðu ekki kunn
fyrr en seinna. Halldór var á þessum
tíma sannfærður kommúnisti sem
sá Sovétríkin í útópísku ljósi sem
hann hefur ekki viljað deyfa með því
að tala um þetta óþægilega mál. Jón
segir Halldór alla tíð hafa verið fanga
„hins opinbera áróðurs“ frá Sovét­
stjórninni. Örlög litlu dóttur Veru,
líkt og Jón rekur í bókinni, eru enn
ókunn þó Halldór hafi svo seint sem
árið 1963 sagt að hugsanlega væri
hún orðin „mikil og glæsileg Sovét­
kona“. Jafnvel þá, tíu árum eftir and­
lát Stalíns, var Halldór ekki tilbúinn
að gefa „glansmyndina“ af Sovétríkj­
unum upp á bátinn.
Jón dregur þá ályktun að vegna
þessarar slæmu minningar um
handtöku Veru og dóttur hennar hafi
uppljóstrunin í Skáldatíma verið
eins konar „lífsnauðsyn“ fyrir hann:
„sköpun sem miðaði að því að gera
lífið heilt á nýjan leik“. Með frásögn­
inni af Veru opinberaði Halldór hins
vegar leyndarmál Benjamíns vinar
síns: Hann hafði eignast stúlku með
Veru í Sovétríkjunum. Þó Halldór
og Benjamín hefðu örugglega ekki
getað gert neitt til að bjarga Veru og
dótturinni frá handtöku árið 1938
þá er samt einhver vafi fyrir hendi í
huga lesandans við lok bókarinnar.
Hvað ef …? Þögn Halldórs öll þessi
ár segir svo meira en mörg orð, og
þögn Benjamíns einnig yfir ástkon­
unni og dótturinni. Halldór vildi al­
veg örugglega ekki sýna Sovét ríkin
í neikvæðu ljósi og Benjamín eign­
aðist konu og börn á Íslandi eft­
ir áralanga veru í útlöndum. Svo er
spurning hvort sektar kenndin hafi
nagað Halldór og látið hann þurfa
að varpa sögunni um Veru af sér í
Skáldatíma; sá vafi hvort hann hefði
getað gert eitthvað meira fyrir hana
en að gefa henni appelsínurnar frá
Abkasíu.
Hið súra eftirbragð sem þessi
óvissa skilur eftir sig í bókarlok hverf­
ur ekki þó afar fátt bendi til þess.
Súrleikinn er afleiðing af því sögu­
lega, lagskipta samhengi sem Jón
býr til í bókinni með
þessum íslensku
persónum
og marg­
þættum heimildum. Þó afdrif Veru
Hertzsch séu ekki nýmæli segir Jón
þessa sögu í nýju og mjög ítarlegu
samhengi sem dýpkar sögu hennar
til muna. Jón sleppir því yfirleitt að
draga of miklar og afdráttar lausar
ályktanir í bókinni en skilur lesand­
ann þess í stað eftir með margar
spurningar sem leiða af þeim stað­
reyndum sem hann styðst við.
Spurningarnar fylgja lesandanum
áfram eftir að hann lokar bókinni:
Mikið rosalega finnur hann til með
Veru og dóttur hennar litlu, eina Ís­
lendingnum sem hýstur var og
týndist í Gúlagi Stalíns. n
Ingi Freyr
Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Bækur Appelsínur frá Abkasíu
Höfundur: Jón Ólafsson
Útgefandi: Forlagið
430 blaðsíður
Súrar appelsínur
Margskipt frásögn
Jón Ólafsson hefur sent frá
sér listilega vel gerða bók
með margskiptri frásögn
um Veru Hertzsch, Halldór
Laxness og hreinsanirnar
miklu í Sovétríkjunum. Hann
sést hér blaða í hluta þeirra
heimilda sem hann notaði í
bókinni. Mynd Sigtryggur ari
Húsið Mikael
Bergmann og Mikael
Torfason eru ekki sami
maðurinn, segir Stefán
Máni.