Dagblaðið Vísir - DV - 11.05.2012, Side 24

H
inu unga lýðveldi var þröng-
ur stakkur skorinn, erlend-
ur togarafloti drottnaði á
heimamiðum, útgerðir í
Hull og Grimsby og hafnar-
borgum meginlandsins hirtu arðinn
af Íslendingum.“ Þetta sagði Ólafur
Ragnar Grímsson, forseti Íslands,
í ávarpi sínu í sérblaði um þorska-
stríðin sem almannatengslafyrirtæk-
ið Athygli gaf út árið 2008. Blaðið hét
Stríðið um miðin.
Segja má að þessi söguskoðun
Ólafs Ragnars á mikilvægi þorska-
stríðanna þriggja og útfærslu fisk-
veiðilögsögunnar sé nokkuð út-
breidd og almenn í þjóðarsálinni.
Flestir landsmenn telja að það hafi
verið til góðs fyrir sjálfstæði Íslands
og þjóðarbúið þegar fiskveiðilögsag-
an var á nærri 30 ára tímabili, 1948 til
1976, færð út í 200 sjómílur.
Fáir atburðir í sögu Íslands á tutt-
ugustu öld eru þjóðinni eins mikið
hjartans mál og þorskastríðin. Ís-
lendingar líta svo á að þeir hafi
brugðist við óréttlæti frá hendi stærri
og valdameiri þjóða sem bjuggu yfir
öflugri skipakosti og arðrændu hana
með fiskveiðum á miðunum við
landið.
Samanburðurinn við Afríku
DV hefur að undanförnu fjallað um
fiskveiðar íslenskra útgerðarfyrir-
tækja úti fyrir ströndum Vestur-Afr-
íku. Að minnsta kosti fimm íslensk
útgerðarfyrirtæki hafa veitt fisk úti
fyrir ströndum Vestur-Afríku á liðn-
um árum. Meðal annars er um að
ræða stórútgerðina Samherja, Sjóla-
skip, Úthafsskip, Sæblóm og útgerð-
ina sem gerir út togarann Blue Wave,
sem meðal annars er í eigu íslenskra
lífeyrissjóða. Veiðitækin sem not-
ast er við eru stór; togarar og verk-
smiðjutogarar: 120 metra skip, með
meira en 50 manna áhöfn, sem taka
á milli tvö og þrjú þúsund tonn af
frystum fiski í lestar sínar.
Veiðarnar fara fram á grundvelli
samninga sem Evrópusambandið
hefur gert við ríkisstjórnir Í Marokkó
og Máritaníu en einnig semja útgerð-
irnar beint við yfirvöld í þessum lönd-
um í einhverjum tilfellum. Samherji
hefur til að mynda bæði fengið veiði-
heimildir vegna samninga Evrópu-
sambandsins og eins vegna þess að
fyrirtækið hefur sjálft samið við yfir-
völd í ríkjunum. Tekjur íslenskra út-
gerða af þessum veiðum eru mikl-
ar. Til að mynda eru á milli 30 og 40
prósent af tekjum Samherja tilkomn-
ar vegna þessara veiða, á þriðja tug
milljarða króna. Samherji á og rek-
ur níu skip sem stunda veiðarnar við
vesturströnd Afríku.
Arður hirtur af fátækum
þjóðum
Hagnaðurinn af veiðum Íslendinga
við strendur Vestur-Afríku verður hins
vegar ekki eftir í þeim löndum þar
sem veiðarnar fara fram nema að litlu
leyti. Greidd eru veiðigjöld til land-
anna, annað hvort frá Evrópusam-
bandinu eða beint frá útgerðunum,
en þau eru lág miðað við þær tekjur
sem útgerðirnar geta haft upp úr veið-
unum. Til að mynda hefur Evrópu-
sambandið greitt ríkisstjórn Marokkó
um 36 milljónir evra fyrir veiðiréttindi
fyrir um 120 skip úti fyrir ströndum
landsins en bara tekjur Samherja af
Afríkuveiðunum við Marokkó, Vest-
ur-Sahara og Máritaníu nema um 140
milljónum evra. Líkt og Ólafur Ragnar
nefndi í tilfelli þorskastríðanna er það
því „erlendur togarafloti“ sem drottn-
ar á heimamiðum þessara Afríku-
þjóða og hirðir arðinn af þeim.
Íslendingar, sem eru í sextánda
sæti yfir ríkustu þjóðir miðað við
verga þjóðarframleiðslu eru því að
taka arð út úr nýtingu á auðlindum
þjóða sem eru miklu fátækari en þeir
– Marokkó er í 117. sæti yfir ríkustu
þjóðir heims og Máritanía í því 148.
Að hluta til er þetta gert í skjóli Evr-
ópusambandsins.
Líkt og fyrir þorskastríðin á mið-
unum við Ísland þegar erlendar stór-
þjóðir komu til veiða við Ísland fara
íslenskar útgerðir nú til fátækari og
vanþróaðri landa og veiða fiskinn í
lögsögu þeirra. Þetta gerist án þess að
viðkomandi þjóðir hagnist á því í rétt-
um mæli miðað við arð íslenskra út-
gerða af veiðunum . Munurinn er þó
auðvitað sá að Íslendingar gera þetta
í ljósi samninga við þessar þjóðir eða
í gegnum Evrópusambandið á meðan
Bretarnir stunduðu veiðar sínar að Ís-
lendingum forspurðum, í ljósi sögu-
legs réttar.
Hart á móti hörðu
Ísland hafði einungis verið sjálfstæð
þjóð í fjögur ár þegar tekin var ákvörð-
un um að færa fiskveiðilögsöguna út
í fjórar sjómílur árið 1948. Sjálfstæðið
frá Danaveldi var sótt í skjóli heims-
styrjaldar og erlends hernáms, fyrst
Breta og svo Bandaríkjamanna sem
hjálpuðu Íslendingum að koma und-
ir sig fótunum, bæði með atvinnu og
erlendu fé og síðar Marshall-aðstoð-
inni. Fram að seinni heimsstyrjöld-
inni hafði Ísland verið fátæk þjóð í al-
þjóðlegu samhengi; það var ekki fyrr
en eftir síðara stríð sem hagur lands-
ins tók að vænkast. Fiskveiðar, og auk-
in stórvirkni í aflabrögðum útgerðar-
fyrirtækja, átti ekki lítinn þátt í því.
Bretar, sem veitt höfðu fisk við Ís-
landsstrendur um aldir, mótmæltu
útfærslu Íslendinga á landhelginni í
fjórar mílur harðlega og sett var lönd-
unarbann á íslenskan fisk þar í landi
auk þess sem aðrar fiskveiðiþjóðir í
Evrópu gagnrýndu aðgerðina. Með-
al þeirra raka sem bresk stjórnvöld
beittu fyrir sig var að Bretar hefðu öðl-
ast sögulegan veiðirétt við Íslands-
strendur vegna þess að þeir hefðu veitt
þar til langs tíma – Lúðvík Jóseps son
sjávarútvegsráðherra átti síðar eftir að
gagnrýna þau rök með þeim orðum að
slíkur veiðiréttur væri ekki til. Aukin
harka færðist í deilurnar um útfærslu
fiskveiðilögsögu Íslands á næstu ára-
tugum eftir því sem Íslendingar færðu
lögsöguna lengra frá landinu. Íslensk
varðskip klipptu á troll breskra tog-
ara sem veiddu innan lögsögunnar og
Bretar beittu herskipum til ásiglinga
á íslensk varðskip til að tryggja hags-
muni sína. Hart mætti hörðu enda var
mikilvægt fyrir Íslendinga að standa
fast á sínu til að hið unga fátæka lýð-
veldi gæti séð sér farborða. Þannig má
líta á að þorskastríðin hafi verið bar-
átta upp á líf og dauða fyrir Íslendinga
– sem betur fer fyrir þá höfðu þeir bet-
ur.
Hin nýja sjálfstæðisbarátta
Ólafur Ragnar forseti setti mikilvægi
þessarar baráttu Íslendinga í sögu-
legt samhengi í ávarpi sínu í Stríð-
unum um miðin þegar hann und-
irstrikaði efnahagslegt mikilvægt
þorskastríðanna. Benti Ólafur Ragn-
ar á að fiskveiðar erlendra fiskiskipa
við Íslandsmið hefðu getað veikt
undirstöður hins unga lýðveldis.
Ólafur Ragnar kallaði baráttuna um
miðin „hina nýju sjálfstæðisbaráttu“.
„Það var óvissu háð hvort lýðveldið
gæti framfleytt sér, hvort undirstöð-
ur efnahagsins reyndust traustar,
hvort sjálfstæðið yrði raunverulegt
eða innantómt. Þá hófst vegferð sem
með réttu má nefna hina nýju sjálf-
stæðisbaráttu Íslendinga – leiðangur
til að treysta lýðveldið í sessi, koma
í veg fyrir að það brotnaði saman
vegna arðráns útlendinga á íslensk-
um miðum.“ Þorskastríðin stöðvuðu
á endanum arðránið.
Á sams konar hátt má segja að
margar af þjóðum Afríku séu í sams
konar stöðu og Ísland var í á fyrri
hluta tuttugustu aldar. Þær rembast
við að reyna að koma undir sig fót-
unum, reyna að iðnvæðast almenni-
lega, taka upp stórvirkari tækni sem
geri þeim kleift að nýta auðlindir
sínar betur, margar þeirra tiltölu-
lega nýsjálfstæðar undan valdi þró-
aðri og sterkari þjóða – Marokkó og
Máritanía fengu sjálfstæði frá Frökk-
um 1956 og 1960. Þessar þjóðir búa
ekki yfir sömu þekkingu, reynslu og
tækni í sjávarútvegi og við Íslend-
ingar og aðrar iðnvæddar þjóðir sem
veiða fisk með stórvirkum togurum
við strendur þeirra. Hin „nýja sjálf-
stæðisbarátta“ þessara Afríkuþjóða
n Afríkuveiðar Íslendinga í sögulegu samhengi þorskastríðsins n Strandríki og úthafsveiðiþjóðir n Græða á Afríkuveiðum
Ingi Freyr Vilhjálmsson
fréttastjóri skrifar ingi@dv.is
„Hámark tvískinnungsins“
24 Fréttir 11.–13. maí 2012 Helgarblað
Tvöfeldni Guðni Th. segir tvöfeldni
Íslendinga einnig hafa verið nokkra í
Smugudeilunni þar sem Íslendingar voru
sagðir vera orðnir að úthafsveiðiþjóð.
Stærstir Samherji er með langstærstu ís-
lensku útgerðina við strendur Vestur-Afríku.
Þorsteinn Már Baldvinsson er forstjóri
Samherja.
„Þorskastríðið
snérist um það að
strandríkið fengi að njóta
ávaxtanna.