Dagblaðið Vísir - DV - 01.08.2014, Blaðsíða 26

Helgarblað 1.–5. ágúst 201426 Fréttir Erlent
Indíaánar sneru stríðs-
gæfu fyrir Bandamenn
Þ
etta var „stríðið sem myndi
enda öll stríð.“ En það gerð-
ist alls ekki, önnur og meiri
stríð fylgdu í kjölfarið. Fyrri
heimsstyrjöldin stóð í rúm-
lega fjögur alblóðug ár, sem ein-
kenndust af vitskertum skotgrafa-
hernaði, eiturgasi og fjöldamorðum á
borð við „orrusturnar“ við Verdun og
Somme í Frakklandi, sem lýsa mætti
sem allsherjar slátrun.
Þess er nú minnst að öld er liðin
frá því að þessi versti hildarleikur,
sem mannkyn hafði orðið vitni að,
braust út í Evrópu. Enn er deilt um
ýmis atriði sem tengjast fyrri heims-
styrjöld, til dæmis hver beri sökina á
upphafi styrjaldarinnar.
Þrátt fyrir að sagnfræðingar og
áhugamenn deili enn um þessa
„heimsstyrjöld“ (að mestu leyti háða
í Frakklandi, Belgíu og Þýskalandi),
breytir það ekki þeirri staðreynd að í
henni féllu um 17 milljónir hermanna
og almennra borgara. Yfir 20 milljónir
örkumluðust og eða særðust.
Bandamenn gegn Miðveldunum
Það voru Bandamenn og Mið-
veldin svokölluð sem voru höfuð-
andstæðingar í stríðinu. Til hinna
fyrrnefndu töldust meðal annars
Bretar, Frakkar, Belgía, Rússar, Serbía,
Ítalía og Bandaríkin (frá árinu 1917).
Kanada og fjölmörg lönd breska
heimsveldisins fylgdu með, til dæmis
Ástralía. Kvikmyndin Gallipoli, með
Mel Gibson í aðalhlutverki, segir til
dæmis frá þátttöku Ástrala.
Morðið á ríkisarfanum var
kveikjan
Miðveldin samanstóðu hins vegar af
Þýskalandi, Búlgaríu, hinu tyrkneska
Ottómanveldi og tvíveldinu Austur-
ríki-Ungverjalandi. Upphaf átakanna
má rekja til morðsins á ríkisarfa þess
síðastnefnda, Franz Ferdinand. Það
var serbneskur þjóðernissinni, Gavr-
ilo Princip, sem myrti hann í Sarajevó
í Bosníu þann 28. júlí 1914, en með
morðinu vildi hann mótmæla yfirráð-
um Austurríkismanna á Balkanskaga.
Þar með kviknaði endanlega í þeirri
púðurtunnu sem myndast hafði í
samskiptum Evrópuríkjanna undan-
farin ár, með blöndu af þjóðernis-
hyggju og mögnuðu nýlendu- og
vopnakapphlaupi.
Heim fyrir jólin
Í upphafi töldu menn að styrjöldin
yrði „stutt og snaggarlegt“ stríð, sem
yrði lokið fyrir jólin 1914. Ungir menn,
hreinlega æstir í stríðsátök, flykktust
út á vígvöllinn, syngjandi glaðir. Það
átti eftir að breytast þegar þeir stóðu
frammi fyrir vélbyssukjöftum óvin-
anna. Vélbyssan var meðal annars eitt
af þeim nýju vopnum sem notuð voru
í þessum átökum, með morðgetu upp
á fleiri hundruð manns á mínútu.
Skriðdrekinn var annað.
Grimmilegt skotgrafastríð
Fljótlega þróaðist stríðið í grimmi-
legt skotgrafastríð, þar sem víglínur
breyttust lítið og menn gerðu til-
gangslaus áhlaup, sem aðeins kost-
uðu gríðarlegan fjölda hermanna
lífið. Stórkostleg notkun á fallbyssum
og eiturgasi bættu gráu ofan á svart.
Þetta reyndi gríðarlega á styrk land-
anna, sem árið 1917 voru að niðurlot-
um komin, stríðsþreytan var yfir-
gengileg. Þá skárust Bandaríkjamenn
í leikinn og mættu til leiks hjá Banda-
mönnum með ferska hermenn og vel
vopnum búna. Og það sem meira er;
þeir mættu líka með indíána með sér.
Hér hefst einn athyglisverðasti hlut-
inn í sögu fyrri heimsstyrjaldarinnar.
Indíánarnir koma
Talið er að um 10.000 indíánar af
ýmsum ættbálkum hafi gegnt her-
þjónustu hjá Bandaríkjamönnum í
fyrri heimsstyrjöldinni. Einn þessara
ættbálka var Choctaw. Árið 1917 voru
þeir hins vegar ekki taldir vera gjald-
gengir sem bandarískir ríkisborgarar
og tungumál þeirra var talið útdautt
(var meðal annars ekki til sem skrif-
mál). En annað átti eftir að koma á
daginn.
Þjóðverjar voru afar snjallir í
að leysa úr dulmáli Bandamanna.
Haustið 1918 voru Bandaríkjamenn
staðsettir við vesturvígstöðvarnar, í
Argonne-skógi, nálægt landamær-
um Belgíu og Þýskalands. Þetta var
lokaorrusta stríðsins, en Þjóðverjar
voru með yfirhöndina og gátu fylgst
með öllum samskiptum Bandaríkja-
manna: „Þetta var gríðarlegt vanda-
mál og Þjóðverjar voru mjög snjallir
að komast inn í öll samskipti okkar,
og þeir náðu til dæmis öllum sendi-
boðum okkar,“ segir Matt Reed,
starfsmaður sögufélags Oklahóma, í
samtali við BBC.
Óskiljanlegt tungumál
Því var úr vöndu að ráða. En kvöld
eitt heyrði amerískur liðsforingi tvo
Choctaw-indíána tala saman og átt-
aði sig á að þarna var eitthvað not-
hæft á ferðinni: „Hann skildi ekki
orð af því sem þeir sögðu og fyrst
hann skildi það ekki, þá hugsaði
hann með sér að Þjóðverjar myndu
ekki heldur skilja það,“ sagði Choct-
aw-höfðinginn Gary Batton í sam-
tali við sænska ríkisútvarpið (SR)
sem fjallaði um þetta áhugaverða
mál um daginn.
Í kjölfarið á þessum atburði
voru átta Choctaw-indíánar sett-
ir á hernaðarlega mikilvæga staði á
vígvellinum og við tungumáli þeirra
áttu þjóðverjar ekkert svar. Þar með
hafði lítil sérsveit Choctaw-indíána
litið dagsins ljós, en alls voru um
19 Choctaw-indíánar sem gegndu
herþjónustu í fyrri heimsstyrj-
öldinni sem „dulkóðarar“. Framlag
þeirra er hins vegar mun stærra en
fjöldi þeirra segir til um því Þjóð-
verjar gátu alls ekki ráðið í tungu-
mál þeirra, skildu ekki bofs. Þetta
staðfesti þýskur hermaður, sem
var handtekinn og sagði að eftir að
Choctaw-indíánarnir mættu til leiks
hefðu þeir ekki einu sinni reynt að
ráða í mál þeirra. Innan sólarhrings
frá því að hermenn Choctaw-ætt-
bálksins hófu störf, höfðu Banda-
ríkjamenn snúið stríðsgæfunni sér
í vil og Þjóðverjar lögðu á flótta.
Þáttur Choctaw-indíánanna var
því afgerandi í sigri Bandamanna í
þessari orrustu.
Skjaldbaka var skriðdreki
Choctaw-indíánarnir áttu engin orð
yfir ýmislegt sem tengdist hernaði,
til dæmis skriðdreka, fallbyssu, stór-
skotalið eða vélbyssu. Þeir notuðu
því eigin orð og skriðdreki var til að
mynda „skjaldbaka“ eða „luxy“ á
þeirra eigin tungumáli. Stórskotalið
var „stóra byssan“ og vélbyssa var
„hraða byssan“ svo dæmi séu tekin.
Þeirra mál var því eins konar tvöfalt
dulmál, sem gerði það enn erfiðara
fyrir andstæðingana að ráða úr.
Viðurkenning frá Frökkum
Árið 1989 fengu Choctaw- indíánar
viðurkenningu frá franska ríkinu
fyrir þátt sinn í að hraða endalok-
um fyrri heimsstyrjaldar, því það
eru menn sammála um að hafi ver-
ið raunin. En það dróst á langinn
með sams konar viðurkenningu
frá bandarískum yfirvöldum. Það
gerðist ekki fyrr en í nóvember í
fyrra, en þá fengu Choctaw-indíán-
ar og fulltrúar frá fleiri ættbálk-
um gullorðu bandaríska þingsins
fyrir framlag sitt í fyrri heimsstyrj-
öld. Enginn hinna 19 hermanna
sem tóku þátt í fyrri heimsstyrj-
öldinni sem „dulkóðarar“ var hins
vegar á lífi þá. Gary Batton segir
þessa viðurkenningu mjög mikil-
væga og að enn sé inni í myndinni
að bandarísk yfirvöld notfæri sér
þjónustu Choctaw-indíána: „Það
sem við gerðum í fyrri heimsstyrj-
öld skipti gríðarlegu máli og bjarg-
aði mörgum mannslífum, hjá báð-
um aðilum. Síðan voru indíánar
einnig með í seinni heimsstyrjöld
og mér skilst að það sé ekki úti-
lokað að óskað verði eftir þjónustu
okkar í framtíðinni,“ sagði Gary
Batton, Choctaw-höfðingi, í sam-
tali við SR að lokum. n
Gunnar Hólmsteinn
Ársælsson
Skotgrafir Fyrri heimsstyrjöld var grimmilegt skotgrafastríð, þar sem menn tróðust oftar en ekki um í drullusvaði, hver um annan þveran
eins og þessi mynd af herdeild frá Nýja-Sjálandi sýnir. Síðan hlupu menn upp úr skotgröfunum í áttina að vélbyssum óvinarins. Hernaður af
þessu tagi er óhugsandi í dag.
Ríkisarfinn myrtur Á myndinni sést
ríkisarfi Austurríkis-Ungverjalands, Franz
Ferdinand, ásamt konu sinni, augnablikum
áður en hann var myrtur af Gavrilo Princip
(minni mynd). Morðið var neistinn sem
kveikti ófriðarbálið árið 1914 og hratt fyrri
heimsstyrjöldinni af stað.
Gavrilo Princip Morðingi Franz Ferdinand
og sá sem kveikti neistann er varð að báli.
Símadeildin Hér má sjá nokkra liðsmenn „símadeildarinnar“ og eru allir af Choctaw-ætt-
bálkinum. Framlag þeirra sem „dulkóðara“ í fyrri heimsstyrjöldinni skipti lykilmáli í lokasókn
Bandamanna haustið 1918 og þar með lokasigri þeirra.
Refsað fyrir að tala Choctaw
Hraktir frá Mississippi – Viljugir að berjast
Eins og fram kemur í greininni skipti þáttur Choctaw-indíánanna lykilmáli í lokasókn
Bandamanna í fyrri heimsstyrjöld, en viðurkenning bandarískra yfirvalda dróst á
langinn. Það er einnig mjög kaldhæðnisleg staðreynd að heima fyrir var indíánabörnum
sem töluðu þetta tungumál refsað fyrir að nota það. Tungumál sem reyndist vera eitt
besta „leynivopnið“ í vopnasafni Bandamanna. Ættbálkurinn hefur gengið í gegnum
ýmsar þrautir, en flestir Choctaw-indíánar koma frá Mississippi, Tennessee og Kaliforníu.
Slóð táranna
Í kringum 1830 voru margir þeirra hraktir frá Mississippi, til Oklahóma í því sem kallað er
„Slóð táranna“ og talið er að af þeim 12.000 sem hraktir voru frá híbýlum sínum, hafi um
2.500 látist. Ekki skorti hins vegar á vilja þeirra til að berjast fyrir Bandaríkin þegar að því
kom og er talið að indíánar hafi verið hlutfallslega flestir af þeim kynþáttum sem börð-
ust fyrir Bandaríkin í fyrri heimsstyrjöldinni. Í dag eru Choctaw taldir vera um 160.000 og
lifa að mestu á tóbaksrækt og rekstri spilavíta.