Vísbending - 21.12.2015, Blaðsíða 20

20
Stjórnvöld í Lundúnum sýndu töku Íslands engan áhuga, uns horfur
voru á því árið 1800, að Danmörk gengi í bandalag meginlandsþjóða
gegn Bretum undir forystu Napóleons Bónapartes. Bretar hertóku
þá óðar nýlendur Dana í Karíbahafi og á Indlandi, og breski flotinn
hóf baráttu við hinn danska. Þegar John Cochrane sendi enn eina
tillöguna um hertöku Íslands til ráðamanna í janúar 1801, var Sir
Joseph Banks, forseti Vísindafélagsins breska, fenginn til að semja
skýrslu um Ísland, en hann hafði ferðast um landið 1772 og eignast
hér vini. Sir Joseph skrifaði rækilega skýrslu um Ísland, taldi íbúana
friðsama og óánægða með hina dönsku stjórn landsins. Þess vegna
gæti 500 manna lið lagt landið undir sig „án þess að hleypa af skoti“.
Hertaka landsins borgaði sig að vísu sennilega ekki frá hagrænu
sjónarmiði, sagði hann, því að fiskimiðin væru ekki eins mikilvæg
og við Nýfundnaland og brennisteinsnámur ekki eins auðnýtanlegar
og á Ítalíu, en Bretar ættu að taka Ísland að sér af siðferðis- og
stjórnmálaástæðum, leysa þjóðina „undan egypskri ánauð“. En
þegar Sir Joseph skilaði skýrslu sinni var hættan af bandalagi gegn
Bretum liðin, svo að stjórnin lagði hana til hliðar. Þegar Danir gerðu
sig hins vegar aftur líklega til að ganga til liðs við Napóleon haustið
1807, brugðust Bretar snögglega við. Þeir hertóku á ný nýlendur
Dana í Karíbahafi og á Indlandi og stöðvuðu siglingar á milli Íslands
og Danmerkur. Færðu þeir Íslandsför til hafnar í Bretlandi. Þegar
Sir Joseph Banks frétti af þessu, bað hann stjórnvöld að sleppa
Íslandsförunum, enda yrði hungursneyð í landinu, ef flutningar
til þess rofnuðu. Hann var nú aftur fenginn til að skrifa skýrslu um
hugsanlega töku Íslands. Sir Joseph skilaði skýrslu sinni í árslok 1807
og gerði það á ný að tillögu sinni, að Bretar legðu Ísland undir sig.
Ekki þyrfti til þess nema eina freigátu, sem Íslendingar myndu taka
fegins hendi. Þeir hefðu þjáðst undir óstjórn Dana, en yrðu „virkir og
áhugasamir“, yrðu þeir þegnar Bretakonungs.
Bretastjórn ákvað þó eins og 1801 að fara ekki að ráðum Sir
Josephs Banks. Hins vegar fékk hann því framgengt, að samkvæmt
konunglegum úrskurði frá 1810 var ekki litið á Íslendinga sem óvini
í stríðinu við Napóleon. Verslun milli Íslands og Bretlands var leyfð,
og Bretakonungur gerðist sérstakur verndari landsins, þótt hann
viðurkenndi yfirráð Danakonungs yfir því. Hefur Sir Joseph eflaust
bjargað mörgum mannslífum með þessu. Árið 1813 samdi Sir Joseph
þriðju skýrsluna um Ísland, og þar sagði hann íbúana hafa sagt sér
1772, að þeir vildu gjarnan „taka þátt í njóta blessunar hins breska
stjórnfrelsis“. Hann stakk upp á því, að Ísland fengi sömu réttindi
og Guernsey, sem var undir konungi, en ekki Bretastjórn. Enn hafði
Bretastjórn ekki áhuga. Skýringin var áreiðanlega sú, að hún taldi
ekki svara kostnaði að taka Ísland, þótt það væri breska flotanum
hægðarleikur. Þótt fiskimiðin væru vissulega auðug og ábatasamt
gæti reynst að versla við Ísland, hefðu Bretar ef til vill þurft að hafa
setulið í landinu. Þeir vildu ekki heldur styggja Dani, sem gátu orðið
bandamenn síðar meir, þótt þeir hefðu gengið í lið með Napóleon
um tíma. Aðalatriðið var, að Bretar réðu hvort sem er yfir Norður-
Atlantshafi í krafti hins öfluga flota síns. Til að halda þeim yfirráðum
bar enga nauðsyn til að stjórna Íslandi beint, þótt hins vegar þyrfti að
tryggja, að ekkert stórveldi annað í Norðurálfunni stjórnaði landinu.
Eflaust er það ein meginskýringin á því, að Svíar ásældust ekki hið
forna norska skattland Ísland, þegar þeir fengu í friðarsamningnum
við Dani í Kíl 1814 Noreg í sárabætur fyrir Finnland, sem þeir höfðu
orðið að láta af hendi við Rússakeisara. Kílarsamningurinn var gerður
undir handarjaðri Breta.
Bandaríkjamenn koma til sögu
Danakonungur hafði fjórum sinnum reynt að selja Ísland — 1518,
1524, 1535 og 1645 — og einu sinni talið það svo lítils virði, að ef til
vill væri rétt að rýma það — 1785. En þegar Danir biðu 1864 ósigur
fyrir Prússum í stríði um Slésvík og Holtsetaland, kom einhverjum
ráðamönnum til hugar að reyna að hafa skipti við Prússa á Íslandi
og Norður-Slésvík, sem byggð var dönskumælandi fólki. Var þetta
lauslega rætt, en umleitanir leiddu í ljós, að Prússar höfðu ekki hinn
minnsta áhuga á þessum skiptum, og var þá horfið frá því. Víkur þá
sögunni vestur um haf. Árið 1867 keypti Bandaríkjastjórn Alaska
af Rússum og samdi líka um að kaupa Dönsku Vestur-Indíur af
Dönum. Hafði William H. Seward utanríkisráðherra forystu um þessa
gerninga. Hið unga, þróttmikla stórveldi Vesturálfunnar var í ham, og
þetta ár lagði áhrifamikill stjórnmálamaður, Robert J. Walker, sem
gegnt hafði stöðu fjármálaráðherra, til við Seward, að skoðaðir yrðu
möguleikar á að kaupa líka Grænland og jafnvel Ísland af Dönum.
Seward tók hugmyndinni vel og bað Walker að semja skýrslu um
slík kaup. Walker sneri sér til bandarísku standmælinganna, og
var námuverkfræðingurinn Benjamin M. Peirce fenginn til að taka
skýrsluna saman. Hann benti þar á, að Ísland lægi miklu nær Grænlandi
en löndum Norðurálfunnar, en allir væru sammála um, að Grænland
væri í Vesturheimi. Ísland „getur þess vegna talist til Vesturheims ekki
síður en Norðurálfunnar“, skrifaði Peirce. Í formála sagði Walker:
Fólksfjöldi á Íslandi er um sjötíu þúsund manns, en þegar litið er
á graslendi og ræktanlegt land, verðmætar námur, gjöful fiskimið
og óviðjafnanlega vatnsorku, gæti landið, fengi það að þróast,
framfleytt meira en einni milljón manna. Danir hafa stórkostlega
vanrækt landið.
Walker benti á, að leggja mætti sæsíma um Ísland til Norðurálfunnar.
Taldi hann einsætt, að Bandaríkin ættu að kaupa Grænland og
Ísland af Dönum, og nefndi, að slík kaup gætu orðið fylkjunum
norðan af Bandaríkjunum, sem höfðu þá nýlega sameinast í breska
samveldislandinu Kanada, hvatning til þess að ganga „friðsamlega og
fúslega“ í Bandaríkin.
Þegar Seward fékk skýrsluna frá Walker, lét hann óðar prenta
hana. En á meðan voru kaupin á Dönsku Vestur-Indíum til afgreiðslu
á Bandaríkjaþingi. Fulltrúadeildarþingmaðurinn Cadwallader C.
Washburn frá Wisconsin andmælti kaupum á Alaska og Vestur-
Indíum, en þegar hann bætti við, að nú væri Bandaríkjastjórn
líka að velta fyrir sér að kaupa Grænland og Ísland af Dönum,
setti hlátur að þingheimi. Fulltrúardeildarmaðurinn Benjamin F.
Butler frá Massachusetts kvað vitfirringa eina vilja „kaupa jarð-
skjálftana í St. Thomas og ísbreiðurnar á Grænlandi“. Annar full-
trúardeildarþingmaður, Thomas Williams frá Pennsylvaníu, hæddist
að stjórnvöldum fyrir að sækjast eftir grænlenskum jöklum og
íslenskum goshverum. Það flækti málið, að meiri hluti þingsins átti
um þær mundir í hatrömmum deilum við Andrew Johnson forseta,
sem Seward studdi dyggilega. Þótt Bandaríkjaþing staðfesti kaupin á
Alaska, var samningurinn við Dani um kaup á Vestur-Indíum felldur
eftir mikið þóf. Seward sá sitt óvænna og hreyfði ekki opinberlega
hugmyndum um kaup á Grænlandi og Íslandi. Hér er hins vegar
komið forvitnilegt reikningsdæmi. Verðið fyrir Alaska, 7,2 milljónir
dala alls, jafngilti 4,74 dölum á ferkílómeta. Hefði ferkílómetrinn á
Íslandi selst á sama verði, þá hefði andvirði landsins verið að núvirði
um 8,7 milljónir Bandaríkjadölum, sem er ekki fjarri verðhugmyndum
Danakonunga á sextándu og seytjándu öld, en nokkru hærra, sem
eðlilegt er.
Aftur reyndu Bandaríkjamenn að kaupa Vestur-Indíur af Dönum
1901, en þá var samningurinn felldur í Fólksþinginu danska. Kaupin
tókust loks 1917. Nú er Alaska fullgilt ríki, eitt af Bandaríkjunum
fimmtíu, en Dönsku Vestur-Indíur voru nefndar Bandarísku Jóm-
frúreyjur og eru sjálfstjórnarsvæði: Íbúar þeirra senda áheyrnarfulltrúa