Vísbending - 21.12.2015, Side 31

31
að sjálfstæðri mynt og markaðsvextir hérlendis hækkuðu vegna
verðbólgu og aukinnar áhættu. Pólitísk, eða samfélagsleg, viðmið um
„sanngjarna“ vexti voru hins vegar ekki aðlöguð í kjölfarið og héldu
áfram að miða við hina gömlu dönsku vexti. Íslensk stjórnvöld
brugðust við hækkun markaðsvaxta eftir fullveldi með því að lögsetja
mun lægri hámarksvexti árið 1933 en jafnvægi á lánamarkaði sagði til
um. Það olli viðvarandi umframeftirspurn eftir fjármagni og varð
einnig til þess að ákveðnum hópum lántaka, t.d. húsbyggjendum, var
úthýst úr bankakerfinu og þeir urðu að leita á svartan markað eftir
fjármagni.
Svo má segja að húsnæðislánakerfið sem komið var á fót með
stofnun Veðdeildar Landsbankans árið 1900, hafi fallið saman við
fullveldið 1918 þegar danskir fjárfestar hættu að kaupa skuldabréfa-
útgáfur deildarinnar. Það var í raun ekki endurreist fyrr en eftir
upptöku verðtryggingar með Ólafslögum 1979 sem hefur gert
íslenskum lánastofnunum kleift að lána til lengri tíma með föstum
vöxtum með viðráðanlegri greiðslubyrði. Á tímabilinu frá fullveldi til
verðtryggingar stóð ákaflega takmörkuð fjármögnun til boða fyrir
húsbyggjendur úr hinu formlega lánakerfi og því var þrautaráðið að
leita á náðir okurlánara.
Það er athyglisvert að í hinni áköfu umræðu um okurlán á
eftirstríðsárunum var aðaláherslan á upphrópanir um illt innræti
okraranna. Hins vegar bar mun minna á umræðu um rót vandans
sem stafaði af þensluhvetjandi hagstjórn samhliða lögsetningu vaxta.
Þessi umræða bergmálar enn á okkar tímum þegar því er hástöfum
haldið fram að afnám verðtryggingar muni bæta hag lánþega.
Verðtryggingin – líkt og okurlánin fyrrum – á tilvist sína að þakka
handarbakarvinnubrögðum í hagstjórn hérlendis sem gera sambærileg
lánaform og þekkjast erlendis – líkt og fasta nafnvexti – ómöguleg í
framkvæmd á Íslandi. Þar til landsmenn bæta ráð sitt í þessum efnum
er verðtryggingin – líkt og okurlánarar eftirstríðsáranna – malum
neccesarium eða nauðsynlegt böl.
Hvernig fóru okurlánin fram?
Samkvæmt lögum nr. 73/1933 voru vextir lögbundnir þannig að
leyfilegir hámarksvextir voru 5% á ári, ef samið var um vexti af skuld,
en þeir ekki tilteknir. Væri skuld hins vegar tryggð með veði í fasteign
eða handveði mátti taka af henni 6% ársvexti. Af öðrum skuldum
voru leyfilegir allt af 8% ársvextir. Með breytingum á téðum lögum
frá 1952 voru hámarksvextir af veðtengdum lánum hækkaðir í 7%.
Sjá lög nr. 75/1952. Dráttarvextir máttu að hámarki vera 1% hærri,
eða á bilinu 8-9% eftir því hvort um veðtengd lán var að ræða eður
ei. Viðurlög við okri fólust í sektum er voru á bilinu fjór- til 25-faldur
ólöglegur ágóði af lánaviðskiptunum.
Dæmdu okurlánarar fjórir áttu það sameiginlegt að hafa lánað
Blöndalsbúð, en rannsóknin hafði einnig dregið upp fleiri tilvik um
okurlán. Svo virðist sem allir fjórir okurlánararnir hafi fylgt svipuðum
leikreglum við lánveitingar sem voru hin sömu og tíðkuðust í
venjulegum víxilviðskiptum, s.s. að vextir væru teknir fyrirfram með
afföllum eða lækkun á kaupvirði.14 Hins vegar var ákaflega erfitt að
festa hendur á raunverulegum afföllum eða vaxtakjörum sem fylgdu
víxlum okraranna. Viðskiptin fóru þannig fram að lánardrottinn
keypti víxil af skuldunaut með reiðufé og án vitna. Á víxlinum gat
staðið 10.000 krónur og lögleg vaxtakjör – en hve afföllin voru mikil
og hvað margar krónur skiptu um hendur við undirskrift víxilsins
var allt annar handleggur. Í öllum tilvikum stóð orð gegn orði á milli
lánveitenda og lántaka hver vaxtakjörin væru.
Ljóst er að lögfræðingarnir þrír sem hlutu dóm voru fyrst og
fremst milligöngumenn fyrir aðra fjársterka aðila, bæði með því að
Í biblíunni er okur talið synd. Jesús fór í musterið og rak út víxlarana.