Öldrun - 01.11.2004, Qupperneq 25

25ÖLDRUN – 22. árg. 2. tbl. 2004 www.oldrun.net
brotakennt, aðeins hinir nánustu vita hvað sjúklingur-
inn á við. Þegar svo er komið, er hætta á því að þeir sem
umgangast hann og annast átti sig ekki á því að hugs-
unin getur verið skýrari en málið segir til um og tali
niður til hans. Eins og áður segir, fá aðeins sumir sjúk-
linganna málstol en aðrir halda málinu óskertu.
Verkstol. Verk sem áður voru unnin án mikillar umhugs-
unar verða æ erfiðari. Í fyrstu kemur þetta fram í flókn-
ari athöfnum svo sem að sjá um fjármál og skipuleggja
innkaup, en síðar koma upp vandamál við einfaldari
athafnir svo sem að klæða sig og baða. Þessi þróun
tekur venjulega mörg ár. Verkstol bitnar fyrst á skipu-
lagi, t.d. í hvaða röð eigi að framkvæma atriðin. Sjúk-
lingurinn verður hikandi, líkt og utan við sig og er lengi
að koma sér að verki. Verknaðurinn sjálfur tekur síðan
lengri tíma en áður og einstök atriði eru ranglega fram-
kvæmd. Á þessu stigi nægir að leiðbeina munnlega en
eftir því sem á líður verður framkvæmdin sjálf erfið og
sjúklingurinn þarf beina aðstoð. Þegar svo er komið á
að veita hana án umstangs og á eðlilegan hátt.
Ratvísi. Stundum reynist einstaklingnum erfitt að rata á
ókunnugum slóðum þrátt fyrir hjálpartæki, svo sem
kort. Síðar verður erfiðara að rata á þekktum slóðum og
síðast jafnvel á eigin heimili. Þetta einkenni getur verið
eitt hið fyrsta sem aðstandendur taka eftir.
Dómgreind. Það er algengt að það séu allir aðrir en sjúk-
lingurinn sem finnist að eitthvað sé að. Þá er talað um
að innsæi sé skert. Dómgreindarleysi getur komið fram
á ýmsan annan hátt svo sem varðandi fjármál eða ýmis-
legt sem sjúklingur treystir sér til að gera þótt allir aðrir
viti að sé honum ógerningur.
Félagshæfni. Oftast er léleg félagshæfni afleiðing af
ofantöldum einkennum. Sjúklingurinn getur með öðr-
um orðum ekki lengur sinnt skyldum sínum í starfi eða
fjölskyldu. Auk þess er algengt að sjúklingar og jafnvel
nánustu ættingjar fari að draga sig í hlé, treysta sér ekki
að fara á mannamót og bjóða ekki lengur heim gestum.
Algengt er að vinir og kunningjar hafi minna samband
eða hætti jafnvel alveg að sjást. Félagshæfnin virðist því
oft lakari en hún í raun og veru er og þarf að hafa það
skýrt í huga þegar verið er að huga að þjónustu við
hæfi.
Það er eðli sjúkdómsins að hin vitræna skerðing
eykst með tímanum. Það á einnig við um færnina. Það
er hins vegar mismunandi hversu hratt það gerist. Ein-
kennin geta einnig staðið í stað í langan tíma en á eftir
kemur tímabil töluverðrar afturfarar. Þetta á sér eðli-
legar skýringar. Heilinn getur tímabundið bætt sér upp
minnkandi tengingar milli taugafruma og missi á ein-
staka frumum, því tengingar eru fleiri en á þarf að halda
að jafnaði. Eftir því sem tengingum fækkar verður það
hins vegar erfiðara og svo kemur að það gengur ekki
lengur og einkenni sjúkdómsins færast í vöxt. Þetta má
líkja við þegar vatn flæðir, stöðvast við þröskuld, en
minnið, svo sem afmælisdaga og atburði fyrri ára. Lengi
var talið að þessi hæfileiki héldist mun betur í sjúk-
dómnum en skammtímaminnið, en svo er ekki. Aftur á
móti skiptir hann okkur ekki eins miklu máli dags dag-
lega og skammtímaminnið. Langtímaminnið dvínar
einnig tiltölulega fljótt hjá Alzheimers-sjúklingum þótt
sum minni úr fortíðinni geti fylgt sjúklingnum lengi.
Staðreyndaminni (e: semantic memory) er hæfileikinn
til að leggja á minnið ýmsar staðreyndir sem þurfa ekki
að koma okkur við svo sem ártöl, nöfn frægra persóna,
atburði í mannkynssögunni o.s.frv. Þetta er hæfileiki
sem sumir ná góðu valdi á og hann liggur að baki öllu
bóklegu námi. Staðreyndaminni er hægt að þjálfa og
nota má ýmsar aðferðir til að auðvelda sér að leggja á
minnið. Þessi hæfileiki dofnar eftir því sem Alzheimers-
sjúkdómur færist í vöxt, en lengi getur eimt eftir af
honum.
Atburðaminni (e: episodic memory). Eins og nafnið ber
með sér er um að ræða minni á tiltekna atburði, stóra
eða smáa eða með öðrum orðum að muna það sem
maður upplifir. Þetta minni getur því verið mjög per-
sónubundið svo sem sjá má þegar margir einstaklingar
verða samtímis fyrir sömu reynslu og rifja hana upp
síðar. Upplifunin fer aðrar leiðir í heilanum en stað-
reyndirnar og virkjar að einhverju leyti tilfinningalífið
sem leiðir til þess að tiltekinn atburður getur rifjast
ósjálfrátt upp við það eitt að tilfinningin, sem atburður-
inn vakti, kviknar. Þetta er væntanlega ástæða þess að
sumir sjúklingar með Alzheimers-sjúkdóm virðast
stundum muna ótrúlegustu hluti, þótt minni þeirra að
öðru leyti sé orðið mjög bágborið.
Verkminni (e: procedural memory). Þetta er hæfileikinn
að muna ýmiss konar verkleg atriði eins og að synda,
hjóla, binda bindishnút eða setja upp hár. Þetta á einnig
við um flóknari athafnir, svo sem hljóðfæraspil eða
nákvæma smíðavinnu. Fái Alzheimers-sjúklingur ekki
verkstol sem eitt einkenna sjúkdómsins er hæfileiki
hans á þessu sviði lítið sem ekkert skertur lengi vel.
Eins og áður segir nægir ekki slakt minni til þess að
setja greininguna, fleira þarf að koma til. Eitthvað af eft-
irtöldum einkennum verða að vera til staðar í ein-
hverjum mæli:
Málstol. Það er eins með málið og minnið að við erum
misbúin hæfileikum og getum líka verið misjafnlega
upplögð. Það er því ekki alveg ljóst hvenær málstol er
að byrja, en þegar erfiðleikarnir eru að jafnaði meiri en
áður er eitthvað að. Í upphafi rekur sjúklinginn meira í
vörðurnar varðandi einstök orð og nöfn og það er eins
og það vanti skyndilega réttu orðin. Hann hikar og þarf
að umorða setninguna til að merkingin komist til skila.
Með tímanum verður meira áberandi hversu oft réttu
orðin vantar og það getur þurft að rýna sérstaklega í
það hvað hann á við. Með tímanum verður málið mjög