Són - 01.01.2011, Síða 57

57ÁLFAR Í GÖMLUM KVEÐSKAP
Hjátrúarfulli þankinn er útskýrður í umfjöllun um áblástur:
Bólur þessar koma oft mjög á óvart, þess vegna hafa enir gömlu
meint að fylgjur, andar eður aðrar ósýniligar vofur blási þeim á
mann, hefir þá meiningu styrkt að meðan bólan er að koma
finnst oft þvílíkast sem svalur blær komi á holdið eður mann taki
í hvar bólan ætlar að koma, er allt hefur sínar náttúrligu orsakir.24
Þessi hugsanagangur virðist eiga vel við vísuna úr Nættlum sem vitnað
var til. Álfar eru þá í hlutverki vætta sem valda sjúkdómum eða öðrum
erfiðleikum. Til vitnis um þetta eru einnig heimildir frá 16., 17. og 18.
öld sem nefna álfavölkun, álfabruna, álfagang og álfavillu.25
Enn er þó óskýrt hvað átt sé við með orðinu ’atskot‘ eða ’aðskot‘ í
Dæglum:
fyrir álba kind og öndum snjöllum
þeim atskot veita hörmulig
Dæglur eru elsta heimild sem mér er kunn um orðið ’aðskot‘. Í yngri
heimildum merkir það oftast „háðsyrði“26 en sú merking virðist ekki
eiga vel við hér. Orðalagið og samhengið í Dæglum er þvílíkt að ógnin
sem standi af álfum og öndum sé líkamleg og verulega hættuleg. Ég
þekki aðeins eitt annað dæmi um orðið í líku samhengi.
Í sálmabókum frá 17. öld er kvöldsálmur sem hefur upphafsorðin
„Ó herra guð, minn hjálparmúr“. Mun sálmur þessi vera eftir Magnús
digra Jónsson (1637–1702), bónda í Vigur í Ísafjarðardjúpi, og trúlega
ortur 1660 eða þar um bil. Þar er eftirfarandi erindi þar sem skáldið
þakkar guði sínum fyrir að hafa verndað sig um liðinn dag.
So að ólukka, angur og slys,
allt hefur farið mig við mis
og aðskot illra anda,
so engin nægð af illsku slægð
mér orkaði í dag að granda.27
24 Sveinn Pálsson 1788:184. Stafsetning samræmd.
25 Sjá ONP og Ritmálsskrá.
26 Orðið er glósað scommata (=háðsyrði) í Lexicon Islandicum eftir Guðmund Andrésson
(1999) (d. 1654).
27 AM 102 8vo, 84r. Stafsetning samræmd. Ég þakka Einari Gunnari Péturssyni hjálp
við að lesa þetta handrit. Sálmurinn er einnig til í Lbs 847 4to, NKS 56 d 8vo, JS
643 4to, ÍB 127 8vo og sjálfsagt víðar.