Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2008, Side 98

96
Tímarit um menntarannsóknir, 5. árgangur 2008
breyttust en tildrögin má rekja til margþættrar
alþjóðlegrar þróunar og hugmyndafræðilegra
átaka á vettvangi menntaumbóta (Ingólfur Á.
Jóhannesson, 1992; Sigurjón Mýrdal, 1992).
Einungis verður drepið á nokkur einkenni
þessarar sýnar á kennaramenntun og leitast
við að útskýra hvernig þau tengjast nýjum
skilgreiningum á starfshæfni kennara.
Í fyrsta lagi beindist athyglin að hugsun
og sannfæringu kennara frekar en athöfnum.
Starf kennarans þótti flóknara en svo að það
nægði að kunna til verka í kennslustofunni;
hugsanir um starfið skiptu ekki minna máli
en verksvit. Um slíkar hugmyndir kennara
– eða hugmyndafræði – hefur töluvert verið
skrifað hér á landi á undanförnum áratugum
og hafa ýmist verið notuð hugtökin fagvitund,
uppeldissýn, starfskenning eða sannfæring
(Hafdís Ingvarsdóttir, 2001; Handal og Lauvås,
1983; Jóhanna Einarsdóttir, 2003; Katrín
Friðriksdóttir og Sigrún Aðalbjarnardóttir,
2002; Ragnhildur Bjarnadóttir, 1993). Er
þá vísað bæði til þekkingar og reynslu sem
kennaraneminn eða kennarinn öðlast í námi og
starfi og persónulegra gilda og viðhorfa sem
hafa mótast á uppvaxtar- og fullorðinsárum.
Í öðru lagi var námshugtakið í kjarna
umræðunnar um þróun fagmennsku og
fagvitundar kennara. Rannsakendur beindu
athyglinni ekki síður að símenntun kennara
í starfi en að formlegri kennaramenntun, og
þá einkum að því að kanna og ræða hvernig
þeir þroskast faglega í starfi. Mikilvægt þótti
að kennarar þróuðu eigin „starfskenningu“;
ekki aðeins þeirra sjálfra vegna heldur einnig
í þeim tilgangi að þróa og bæta skólastarf
(Sigrún Aðalbjarnardóttir, 1992). Leiðsögn í
námi og starfi þótti æskileg leið til að efla
starfskenningu kennara og gera þá meðvitaðri
um eigin þekkingu og hugmyndir (Handal
og Lauvås, 1983). Hugtakið ígrundun varð
lykilhugtak í umræðunni (Schön, 1983) en litið
er á ígrundun sem forsendu þess að kennarinn
eða kennaraneminn verði meðvitaður um
eigin starfskenningu og takist á við hana og
vaxi þannig sem fagmaður í starfi. Í skrifum
sínum um þróun persónulegra kenninga
kennarans – eða innri heilda (e. gestalt) –
vísa hollensku fræðimennirnir Korthagen og
Kessels (1999) til skemahugtaks Piagets, enda
er ljóst að hugmyndir um þróun persónulegrar
starfskenningar, fagvitundar eða uppeldissýnar
hafa mörg einkenni hugsmíðahyggju.
Einstaklingar eru taldir móta sjálfir – á
grundvelli fyrri þekkingar og reynslu – eigin
viðhorf og skilning með því að ígrunda eða
ræða við leiðbeinendur og samstarfsmenn
sína um viðfangsefni og vandamál í starfinu
(Handal og Lauvås, 1983; Schön, 1983).
Enda þótt notkun hæfnihugtaksins í tengslum
við kennaramenntun hafi um áratugaskeið
vikið fyrir umræðunni um fagmennsku kennara
eru dæmi um að skilgreiningin á starfshæfni
kennara hafi strax á níunda áratugnum verið
tekin til endurskoðunar í ljósi nýrrar fræðasýnar.
Norski fræðimaðurinn Erling L. Dale (1989)
skilgreinir þrenns konar kennarahæfni (n.
lærerkompetanse): 1) hæfni í að kenna, 2) hæfni
í að móta kennsluáætlanir og 3) hæfni í að þróa
og ræða eigin kenningar um starfið. Forsenda
síðastnefndu hæfninnar er að kennarar nái valdi
á fræðilegum hugtökum sem tengjast menntun
og geti þar með tekið þátt í gagnrýninni
umræðu um markmið sín, inntak og aðferðir
í kennslu. Auk þess heldur hann því fram að
ígrundaðar athafnir, rökstuðningur og svigrúm
fyrir sjálfstæði kennarans séu grundvallarþættir
í þróun slíkrar starfshæfni kennara og vísar
bæði til Schöns og Deweys í því sambandi.
Hæfnihugtakið hefur á undanförnum áratug
verið tengt áherslunni á fagmennsku kennara
(Dale, 2003; Hjort, 2006; Korthagen, 2004;
Løvlie, 2003). Hefur það bæði verið notað
til að skilgreina þær faglegu kröfur sem gera
þarf til kennarastéttarinnar og til kennara
sem einstaklinga. Ekki nægir að kennarar
öðlist bæði fræðilega og hagnýta þekkingu
og tileinki sér mannúðleg viðhorf. Þeir þurfa
auk þess að læra – samkvæmt skilgreiningum
á hæfnihugtakinu – að beita þekkingunni og
viðhorfunum í starfi; ekki eingöngu í sýnilegum
athöfnum heldur einnig í hugsunum um nám
og kennslu. En eins og áður hefur verið nefnt
felur nám, skilgreint sem breyting á hæfni, í sér
Ragnhildur Bjarnadóttir