Málfregnir - 01.12.2001, Blaðsíða 3

KRISTJÁN ÁRNASON
Málstefna 21. aldar
Grein þessi er endurskoðaður texti erindis sem flutt var á málrœktarþingi í Hafnaifirði
þann 17. nóvember 2001. Við samningu þess erindis var meðal annars stuðst við drög að
stefnuskrá Islenskrar málnefndar sem unnið hafði verið að í sérstökum vinnuhópi á vegum
málnefndarinnar. I þeim hópi áttu sœti auk mín Ari Páll Kristinsson, Baldur Sigurðsson,
Melkorka Tekla Ólafsdóttir og Svala Valdemarsdóttir. Eg vil þakka þeim öllum fyrir
samstarfið en ýmsar hugmyndir, sem hér eru reifaðar, hafa komið frá þeim eða urðu til á
fundum hópsins. Það sem hér er sagt er þó eingöngu á mína ábyrgð. -Höf.
Auk Kristjáns töluðu á málrœktarþinginu 2001 Ari Arnalds, Auður Hauksdóttir, Karl Blön-
dal og Egill Helgason. -Ritstj.
Málrækt, málstjórn og málpólitík
Innan málvísinda hefur þróast hefð fyrir
nýrri undirgrein sem kalla mætti málrœktar-
frœði. Hún fjallar, eins og nafnið bendir til,
um það hvernig málrækt eða málstýring á
sér stað. I ljósi þessara fræða má gera grein-
armun á hugtökunum málrœkt, málstjórn og
málpólitík (sbr. t.d. grein Ara Páls Kristins-
sonar í Lesbók Morgunblaðsins 17. mars
2001).
Orðið (íslensk) málrœkt má nota um alla
viðleitni til að rækta íslenskt mál sem þjálan
og hentugan tjáningarmiðil og sjónarmið,
sem tengjast því starfi, mega kallast mál-
ræktarsjónarmið. Einnig má nota þetta orð
um hagnýtar rannsóknir og málfarsráðgjöf,
ásamt vinnu að smíðum hjálpartækja (orða-
bóka, tölvuforrita og leiðbeininga ...) sem
nýtast almenningi og sérfræðingum í með-
ferð íslensku í ræðu og riti.
Orðið málstjórn er hugsað sem þýðing á
hugtaki málvísindamannsins Einars Hau-
gens, language planning. (Önnur orð, sem
til greina koma, eru málstýring, málstjórnun
eða málskipulagning.) Þetta er víðara hug-
tak en málrækt og tekur ekki bara til mál-
ræktar, heldur til allra meðvitaðra eða
ómeðvitaðra tilrauna til að hafa áhrif á við-
gang og form tungumála, þar með talið
stöðu þeirra hvers gagnvart öðru. Að svo
miklu leyti sem þessir hlutir koma fram í
opinni stjómmálaumræðu má hér einnig tala
um málpólitík. Málstjóm og málpólitík
snýst meðal annars um réttarstöðu tungu-
mála og notkunargildi á hinum og þessum
sviðum mannlífsins. Einnig ræðir hér um
stöðu einstaklinga gagnvart tungumálum.
Hér á landi tekur málstjóm því jafnt til
íslensku sem annarra tungumála sem hér eru
notuð eða kennd og getur t.d. snúist um rétt
manna til að nota tungumál sitt.
I þessu sambandi má einnig minna á
greinarmun sem fræðimenn og málræktar-
menn gera milli þess sem mætti kalla form-
stjórn (corpus planning) og stöðustjórn \
málrækt. I íslensku samhengi snýst form-
stjóm um það t.d. hvernig bregðast á við til-
hneigingum til breytinga í málinu, ásókn
tökuorða o.þ.h. Stöðustjóm snýst hins vegar
um hluti eins og notkunarsvið, um það á
hvaða sviðum mannlífsins (vísindum, list-
um, bókmenntum, heimilum ...) tungumál er
gilt sem miðill. Stundum er hér talað um
umdœmisvanda og þegar tungumál er ekki
notað eða hættir að vera notað á tilteknum
sviðum mannlífsins má tala um umdœmis-
missi (d. domœnetab) en það er um þessar
mundir mikið áhyggjuefni málræktarmanna
á Norðurlöndum. Menn óttast að danska,
norska og sænska víki fyrir ensku á mikil-
3