Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2006, Page 128

Vissulega markaði stjórnarskráin 1874 kirkju- og trúarsöguleg tímamót
hér á landi. Með henni var lagður stjórnarskrárgrunnur að þjóðkirkjuskip-
an og innleitt víðtækt trúfrelsi en hingað til hafði játningarbundið ríkisvald
verið við lýði í landinu og grundvöll skort bæði íyrir trúfrelsi og þjóð-
kirkjuskipan fyrir utan þær undanþágur frá trúarlegri einingu sem kaup-
staða- og verslunartilskipanirnar leiddu af sér. Stjórnarskráin markaði þó
aðeins upphaf þróunar í átt til þjóðkirkju og trúfrelsis nútímaskilningi.
í stjórnarskránni var ekki að finna neinar vísbendingar um það hvern-
ig þjóðkirkju skyldi komið á í landinu né veitti nokkurt fyrirheiti um að
við þeim vanda yrði brugðist á næstunni. Sú þróun hófst þó strax í kjölfar
þess að stjórnarskráin tók gildi með setningu sérlaga. Mörkuðu þar lög um
stjórn safnaðarmála mikilvæg þáttaskil. Til fulls komst þjóðkirkjuskipanin
þó e. t. v. ekki á fyrr en 1998 við gildistöku svokallaðra þjóðkirkjulaga frá
1997.
Bókstaflega túlkað tryggði stjórnarskráin aðeins trúfrelsi fyrir þá sem
voru guðstrúar. Af henni var hins vegar ekki augljóst að heimilt væri að
standa utan allra trúfélaga og tjá þannig trúleysi sitt, guðleysi eða aðra
þá lífsskoðun sem ekki gat skoðast sem guðstrú. í þessu efni gekk stjórn-
arskráin 1874 skemur en júnístjórnarskráin frá 1849. Óljóst er hverjar skýr-
ingarnar eru. Ein gæti verið sú að dönsk stjórnvöld hafi viljað taka tilllit
til hinnar íhaldssömu íslensku afstöðu og kveða ekki á um réttarstöðu ut-
anþjóðkirkjufólks, þar á meðal gjaldfrelsi þess, fyrr en í fulla hnefana. Önn-
ur ástæða kynni að vera sú að tekið hafi verið tillit til bágrar fjárhagsstöðu
kirkjunnar og hlífst við að undanþiggja þá sem segðu sig úr henni þegar í
stað öllum gjöldum til hennar þrátt fyrir að sú skipan leiddi til takmarkaðri
réttinda hér á landi en komin voru á í Danmörku.
Þrátt fyrir þau veigamikilu frávik sem hér voru rædd voru trúmálagrein-
ar íslensku stjórnarskrárinnar byggðar á ákvæðum júnístjórnarskrárinnar.
Á kirkjuskipan þessara tveggja stjórnarskráa kann þó að virðast veigamik-
126