Jökull - 01.12.1967, Page 64

veiðiskap ókunnra manna.“ Sá hluti lýsingar
Sveins á Stórasjó, sem hefur verið skáletraður,
kemur í öllum atriðum mjög vel heim við
staðhætti og landslag austan undir Snjóöldu-
fjallgarði. Hinn hátt gnæfandi keilumyndaði
tindur, sem hann getur um, að sé við norður-
enda vatnsins og ef til vill sé í Hágöngum, er
að öllum líkindum Syðri-Kerling, sem blasir við
þegar horft er til norðausturs eftir Tungnaár-
lægðinni, sjá Mynd 2. Hágöngur eru í rúm-
lega 20 km fjarlægð til norðvesturs frá Kerl-
ingum, og verður jiað að teljast góð ágizkun
hjá Sveini að setja Hágöngur og Kerlingar í
samband hvorar við aðrar. Seinni hluti lýsing-
ar Sveins, þar sem hann talar um afstöðuna
til Stóra-Fossvatns og Grænavatns, á hins vegar
betur við um Litlasjó.
Nú á dögum eru einungis nokkur lítil stöðu-
vötn í Tungnaárlægðinni og mundi sjálfsagt
engum koma til hugar að kalla þau Stórasjó.
Haustið 1966 var boruð sýnishornahola í
Tungnaárlægðinni, móts við mynni Lónakvísl-
ar, til þess að kanna setlög þar. Sýnishornin
voru rannsökuð ýtarlega og sjást niðurstöður
þeirra rannsókna á Myndum 3 og 4. Rannsókn-
irnar leiddu í ljós, að þarna var stöðuvatn fram
til ársins 1783, er það fylltist af vikri úr Laka-
gosinu. Kisilþörungar fundust í sýnishornunum
og bendir það til þess, að stöðuvatnið hafi ekki
verið mengað jökulvatni og því mjög líklegt,
að í því hafi verið staðbundinn silungur og
veiði verið stunduð þar.
Fundizt hafa kofatættur í Snjóöldufjallgarði
á bakka Tungnaár, sjá Mynd 1. Gísli Gestsson
safnvörður og fleiri rannsökuðu tættur þessar.
Rannsóknin leiddi í ljós, að þeir, sem bjuggu
í kofum þessum, stunduðu veiðiskap. Gísli dró
þá ályktun vegna staðsetningar kofanna fjarri
öllum vötnum, að um útilegumannakofa væri
að ræða, en ef tekið er tillit til Jress, sem nú
er vitað, að kofarnir stóðu á bakka stöðuvatns,
verður að teljast allt eins líklegt, að um kofa
byggðamanna sé að ræða. En hverjir, sem veiði-
mennirnir voru, þá áttu þeir skammt til fanga.
Athuganir á jarðvegi í kofunum benda til j^ess,
að hætt hafi verið að nota þá ekki slðar en
um aldamótin 1600 og er sennilegt, að það
standi í sambandi við það, að Tungnaá varð
að jökulsá og veiðin í stöðuvatninu, sem hún
rann i gegnum, hafi minnkað til muna eða
þorrið algerlega.
Við höfum nefnt þetta horfna vatn Stóra-
sjó, þar sem við teljum flest rök benda til þess,
að hér sé um hinn liorfna Stórasjó að ræða.
A síðari hluta 19. aldar virðist Langisjór
hafa verið algerlega óþekktur, jafnvel í þeim
sveitum, sem næst honum liggja. Elzta heimild
um hann frá 19. öld er „Fréttir' í Isafold árið
1878. Þorvaldur Thoroddsen kom að Langasjó
árið 1889 og 1893. Hann gaf vatninu nafnið
Langisjór.
Kortin á Mynd 7 sýna helztu breytingar, sem
orðið hafa við norðausturenda Langasjóar frá
árinu 1889 og fram til ársins 1966. Mynd 7A
sýnir aðstæður árið 1889 eftir lýsingu Þorvald-
ar Thoroddsen. Mynd 7B sýnir aðstæður árið
1937 eftir korti og flugljósmynd. Mynd 7C sýnir
aðstæður árið 1946 eftir korti og flugljósmynd
6A. Mynd 7D sýnir aðstæður árin 1960 og
1966 eftir flugljósmynd 6B og eigin athugun-
um á staðnum.
Við Langasjó eru tvær greinilegar strandlín-
ur, sem auðvelt er að fylgja umhverfis vatnið.
Efri strandlínan er í 668.9 m y. s. eða rúmum
6 m yfir vatnsborði árið 1959, en hæð neðri
strandlínunnar er um 667 m y. s.
Guðmundur Kjartansson jarðfræðingur stund-
aði rannsóknir við Langasjó á árunum 1956
og 1957. Hann áleit strandlínurnar myndaðar
þannig, að jökull hefði gengið upp að norð-
austurhlíðum Fögrufjalla og e. t. v. lokað út-
rennsli Langasjóar þar. Hækkaði þá í vatninu
og núverandi Utfall myndaðist. Við erurn Guð-
niundi ICjartanssyni sammála um orsakirnar
fyrir myndun strandlínanna, en teljum hins
vegar, að allar breytingar við Langasjó hafi
tekið mun skemmri tíma heldur en hann gerir
ráð fyrir í grein sinni um Langasjó. Helztu
rökin fyrir því eru: 1) Strandlínurnar við
Langasjó eru myndaðar í vikur frá Lakagosinu
1783 og hljóta þess vegna að vera yngri en
það. 2) Hinn hraði vöxtur lands við norð-
austurenda vatnsins, sem staðfestur er á kort-
um og loftljósmyndum, hefur að langmestu
leyti átt sér stað á þessari öld. 3) Útfallið hef-
ur, eftir heimildum að dæma, myndazt á tíma-
bilinu frá 1878—1895. Við álítum þess vegna,
að jökullinn hafi ekki gengið upp að Fögru-
fjöllum fyrr en á seinni hluta 19. aldar. Fyrir
þann tíma hefur Langisjór annaðhvort haft af-
rennsli milli jökulsins og Fögrufjalla eða verið
afrennslislaus.
298 JÖKULL 17. ÁR