Jökull - 01.12.1994, Qupperneq 59

Breiðamerkursandur.
Sigurður Bjömsson
Kvískerjum, Öræfasveit
í Landnámabók stendur: „Þórður Illugi son Eyvind-
ar eikikróks braut skip sitt á Breiðársandi; honum gaf
Hrollaugur land milli Jökulsár ok Kvíár, ok bjó undir
Felli við Breiðá.“
Þetta er fyrsta heimild um það svæði sem nú er
nefnt Breiðamerkursandur og ber með sér að framan
undir Breiðamerkurfjalli hefur verið gott undir bú.
Raunar hafa menn talið að Fell, sem þama er nefnt hafi
verið nafn bæjar Þórðar, en samkvæmt venjulegu máli
er þama um nafn á fjalli að ræða, sem bærinn stóð við.
Þar kemur ekki annað fjall til greina en það sem nú er
nefnt Breiðamerkurfjall og spuming er hvort þama er
um sémafn að ræða. Að minnsta kosti hefur höfundur
textans talið vissara að geta þess að það var við Breiðá.
En sé þetta sémafn, er sú viðbót til að greina þetta Fell
frá Felli í Fellshverfi.
Hér er gengið út frá því að bær Þórðar hafi verið
bærinn Fjall, sem stóð við Bæjarsker í Breiðamerkur-
fjalli og jökull huldi síðustu leifar af árið 1700 (Blanda
I). En hugsanlega má skilja þetta svo að bærinn hafi
verið framan við fjallið, en staðið við Breiðá. Þar var
bær sem virðist hafa verið höfuðból á Söguöld og
nefndur var Breiðá. Hann kemur nokkuð við sögu í
Njálu og með þeim hætti að hvort sem um arfsögn eða
skáldskap er að ræða hlýtur Breiðá að hafa verið mjög
góð jörð. Engin ástæða er til að ætla að ekki hafi
einnig verið svo um Fjall, en það hefur fyrr orðið fyrir
skakkaföllum og eyðst af völdum vatna og jökla en
Breiðá, sem endanlega fór í eyði 1698 (Blanda I).
Eflaust hefur verið búið þar meðan það var mögulegt,
og má ráða af vísu frá þeim tíma að kýmar hafi fallið
vegna fóðurskorts. Jökullinn var kominn svo nærri
bænum, sem stóð þó 1709 að hann var kominn yfir
bænhústóftina (Blanda I, 1918). Eftir það hefur hann
gengið hægt fram til 1793, því Sveinn Pálsson sá hluta
af túninu og túngarð þegar hann fór þar um (Ferðabók
Sveins Pálssonar, 1945). Heimild frá 1525 segirbæinn
heita Breiðármörk, og svo nefnir ísleifur Einarsson
sýslumaður hann 1709 (Blanda I, 1918). Ekki er vitað
hvemig á þessari nafnbreytingu stóð, en geta má þess
til að ekki hafi þótt hentugt að hafa sama nafn á bæn-
um og ánni og hafi hann þá verið kenndur við skóg
sem á jörðinni var. Seinna hefur nafnið afbakast og er
nú jafnan sagt Breiðamerkursandur og Breiðamerkur-
fjall en ekki Breiðármerkursandur eins og eflaust hefur
verið sagt fram yfir 1700.
Nú er land Breiðármerkur aðeins talið 900 faðmar
tólfræðir (1008) frá vestri til austurs (Fjaran), en í Al-
þingisbók er lengd fjömnnar árið 1587 talin 18. hundr-
uð faðmar tólfræðir og svo er einnig gert í vitnisburði
frá 1701 (Jón Eyþórsson, 1952). Hver ástæðan erfyrir
þessari breytingu vita menn ekki, en eystri mörkin
virðast hafa verið miðuð við grjótrönd í jöklinum um
1700, sem bera átti í kennileiti í Máfabyggðum (Jón
Eyþórsson, 1952). Hafi mörkin verið miðuð við rönd í
jöklinum hljóta þau að hafa færst vestur þegar jökull-
inn gekk fram og er hugsanlegt að það sé ástæðan fyrir
breytingunni. Sandar í Skaftafellssýslum eru með
mjög fáum undantekningum kenndir við bæi eða
byggðarlög, og vitað er að Skeiðarársandur hét áður
Lómagnúpssandur, þ.e. var kenndur við Núpsstað.
Breiðársandur hefur því verið kenndur við bæinn
Breiðá. Hann hefur verið myndaður af Jökulsá, sem
sennilega hefur runnið austanhallt á honum, og getur
það skýrt að bærinn var kenndur við Breiðá en ekki
Fell. Nú eru leifar af aurkeilu milli farvegar Ný-
græðnakvísla og farvegs Stemmu, en alveg óvíst að
Breiðársandur hafi verið svo víðáttumikill á Land-
námsöld. Austasti hluti jarðarinnar Breiðár hefur því
verið gróðurlítill en aðrir hlutar vel grónir. Engum
getum skal að því leitt hvað langt var að jökli, þó orð
Sigurðar Stefánssonar sýslumanns í sýslulýsingu frá
1746 (Kristian Kálund, 1914) um að Máfabyggðir
tilheyri Öræfum bendi til sagna um að þau hafi áður
fyrr verið nytjaland. En á því svæði sem þá var jökul-
laust hefur verið vel gróið land, m.a. hafa þar verið
mómýrar því fram eftir þessari öld bar Breiðá fram
allmikið af ágætum mó. Hvemig það hefur verið fyrir
JÖKULL, No. 44
57