Bændablaðið - 09.07.2015, Síða 16

16 Bændablaðið | Fimmtudagur 9. júlí 2015
Á seinni hluta nítjándu
aldar varð vart við
skrímsli rétt hjá Katanesi á
Hvalfjarðarströnd. Kvikindi
þetta olli nokkru uppnámi
og var m.a. gerður út
leiðangur af hinu opinbera
til að ljósmynda dýrið og
skjóta en hvorugt tókst. Að
lokum hvarf kvikindið eins
skyndilega og það birtist.
Dýrsins varð fyrst vart á
Katanesi á Hvalfjarðarströnd
árið 1874. Unglingar á staðnum
sögðust hafa séð óvenjulegt
dýr koma upp úr Katanestjörn
og hverfa ofan í hana aftur. Þeir
gátu ekki lýst því nákvæmlega
en sögðu að það væri á stærð
við stóran hund.
Aflangur digur skrokkur
Ári seinna sögðust menn oft sjá
þessa skepnu á svipuðum slóðum
og virtist hún hafa vaxið mikið.
Þegar hér var komið sögu voru
menn sammála um að dýrið væri
á stærð við þriggja vetra nautgrip.
Væri það með aflangan digran
skrokk og rauðan haus sem líkist
mest hvelju eða nýflegnu kjöti
og tæplega tveggja metra langan
hala. Búkurinn var sagður hvítur
og næstum því hárlaus.
Haft var eftir sannorðum
manni, sem var á ferð skammt
frá tjörninni þar sem dýrið hélt
sig, að hann hefði séð það
liggjandi í laut. Hann sagðist
hafa séð dýrið vel og væri það
með sex stórar klær á hverjum
fæti og vísaði ein þeirra beint
aftur en fæturnir væru stuttir.
Dýrið væri með stóran kjaft
og fjórar hvassar framtennur
í neðra skolti en tvær stórar
vígtennur í þeim efra, eyrun
löng og lafandi. Aðrir höfðu
þó sagt að eyrun væru reist.
Sagt var að dýrið stykki
frekar en gengi og af því legði
megna fýlu og ódaun.
Syndir hratt
Þeir sem sáu kvikindið í
tjörninni sögðu að það synti
mjög hratt en það virtist vera
hægfara á landi. Menn sögðust
þó hafa séð það einangra kind
frá fjárhópi enda hurfu margir
sauðir og kindur þar um slóðir
eftir að skrímslið fór á stjá.
Dýrið virðist hafa átt það til
að reika frá tjörninni því oft
sást það ekki dögum saman
við hana.
Setið fyrir Katanesdýrinu
Einu sinni ákváðu þrír menn
að sitja fyrir dýrinu og reyna
að skjóta það. Þeir sátu við
tjörnina í nokkra daga án þess
að verða varir við það. Sama
dag og þeir gáfust upp elti
Katanesdýrið smaladreng heim
að bæ en hvarf svo aftur.
Í dag er búið að ræsa fram
Katanestjörn og því lítil von
um að finna dýrið þar. /VH
Katanesdýrið
STEKKUR Rammi mjólkursamningsins 2005 – Lokaverkefni til BS-prófs í hagfræði:
Mjólkursamningurinn
frá 2005 hefur elst illa
− grundvallarbúið er rekið með tapi
Mjólkursamningurinn, eða
samningur um starfsskilyrði
í mjólkurframleiðslu, er
samkomulag milli hins opinbera
og bænda og er viðbót við
búvörulögin á atriðum sem
við koma mjólkurframleiðslu.
Samningurinn sem nú er í gildi,
og gildir til ársloka 2016, var
undirritaður árið 2004.
Ásta Steinunn Eiríksdóttir valdi
mjólkursamninginn 2005 sem
viðfangsefni lokaritgerðar sinnar
til BS-prófs í hagfræði. Hún segir
að sig hafi langað að skrifa um efni
sem tengdist landbúnaði þar sem hún
komi úr sveit.
„Þegar ég fór svo að skoða
væntanleg efni leist mér vel á að
fjalla um mjólkurframleiðsluna og
þær breytingar sem höfðu orðið
á markaði frá því að mjólkur-
samningurinn var gerður 2004 og
hvernig hann hefði staðist tímans
tönn. Samningurinn rennur líka út á
næsta ári og þörf á því að gera nýjan
og því upplagt að skrifa um hann.“
Samningurinn hefur elst illa
Ásta Steinunn segir að niðurstaða
sín sé sú að samningurinn hafi elst
illa og að ekkert hafi verið gert til að
aðlaga hann breyttum tímum.
Í niðurstöðukafla ritgerðarinnar
segir meðal annars: „Þeir hvatar sem
samningurinn skapar eru myndaðir
með greiðslukerfinu, bæði með verði
frá afurðastöð og styrkjum frá hinu
opinbera. Bændur eru hvattir til að
framleiða gæðamjólk en álag er greitt
ofan á afurðastöðvarverð ef mjólkin
nær viðmiðum úrvalsmjólkur en
verðið skerðist ef mjólkin nær ekki
gæðakröfum viðmiðunarmjólkur. Þá
fæst yfirleitt skert afurðastöðvarverð
fyrir þá mjólk sem framleidd er
umfram greiðslumarks auk þess
sem beingreiðslur ná ekki til slíkrar
framleiðslu, þannig er reynt að haga
framleiðslu í takt við eftirspurn á
markaði. Ásamt því að hvetja til
framleiðslu innan greiðslumarks
eru beingreiðslur notaðar til að stýra
framleiðslu innan ársins og skapa
hvata til að nýta greiðslumarkið, sem
er dýr fjárfesting, til fulls.“
Ásta Steinunn fjallar einnig um
neikvæð ytri áhrif. „Með aukinni
eftirspurn hefur heildargreiðslumark
aukist og þar með greiðslumark
hvers framleiðanda, þar sem
það er fast hlutfall af heildar-
greiðslu marki. Samhliða auknum
framleiðsluheimildum hefur verið
farið fram á betri nýtingu þess
en nú er framleiðendum skylt að
framleiða 100% af greiðslumarki
sínu til að öðlast heimild til fullra
beingreiðslna. Þetta verður til
þess að bændur sem voru með
fullnýtta framleiðsluþætti fyrir
eftirspurnaraukninguna verða fyrir
ákveðnum skaða nái þeir ekki að
auka framleiðslu sína í takt við aukið
greiðslumark þar sem þeir verða af
hluta beingreiðslna.
Aukin eftirspurn
Afurðastöðvarverð hefur lækkað
stöðugt frá árinu 2011 á föstu
verðlagi. Auk lægra verðs frá
afurðastöð hafa beingreiðslur
á hvern lítra rýrnað þar sem
heildar upphæð til þeirra er föst
en heildargreiðslumarkið, sem
upphæðin deilist á, hefur aukist.
Ef horft er til þeirrar stöðu sem
var þegar samningurinn var gerður,
árið 2004 munar tæpum 19 krónum
og rúmum 14 krónum frá fyrsta
ári samningsins, 2005. Þess ber
þó að geta að hér er um að ræða
meðal beingreiðslu á mjólkurlítra
en ekki meðalstuðning, á þessu er
munur frá 2005 þegar byrjað var
að dreifa stuðningnum á fleiri þætti
framleiðslunnar, þetta er þó ekki
mikill munur.
Frá árinu 2013, þegar gefið var út
að greitt yrði fyrir alla umfram mjólk
til ársloka 2015, hefur dregið úr
framleiðslu nautakjöts. Kúabændur
einbeita sér nú að því að framleiða
eins og þeir geta af mjólk og svo
virðist vera sem þeir haldi frekar í
kýr sem þeir hefðu ekki gert ef ekki
væri fyrir hátt verð umframmjólkur.
Dýralæknakostnaður í land búnaði
hefur aukist lítillega á síðustu árum
Það er tilfinning meðal þeirra sem
starfa innan og við atvinnugreinina
að vegna aukinnar eftirspurnar
eftir mjólk setji bændur frekar á
kýr sem þeir hefðu undir öðrum
kringumstæðum sent til slátrunar.“
Verðlagsgrundvöllur kúabús
Í ritgerðinni kemur fram að ekki
ríkir langtímasamband milli verðs
frá haga til maga, það slitnar um
afurðastöðina þar sem verðlagsnefnd
búvara ákveður bæði innkaupa- og
útsöluverð.
„Við þetta má bæta að ekki er
langtímasamband milli markaðs-
verðs á mjólk og vísitölu neysluverðs
en verslunin virðist samt sem
áður ákveða verð með tilliti til
kostnaðarverðs varanna þar sem
langtíma samband er á milli heild-
söluverðs og markaðs verðs. Þetta
bendir til þess að verðlagsnefndin
ákveði verð til og frá afurðastöð með
ólíkum hætti og sú niðurstaða að
ekkert langtímasamband ríki milli
afurðastöðvarverðs og heildsölu-
verðs, styður það að samræmi vanti
við ákvarðanir verðlagsnefndar.
Langtímasamband ríkir þó milli
afurðastöðvarverðs og vísitölu
neysluverðs en engu að síður hefur
heildarverð sem bændur fá fyrir
mjólk sína lækkað á föstu verðlagi
þrátt fyrir aukna eftirspurn og er
lægra en meðalkostnaður verðlags
grundvallarbúsins.
Grundvallarbúið er því rekið með
tapi en slíkt getur ekki gengið til
langs tíma. Í raun skiptir ekki öllu
máli hvaðan peningarnir koma, frá
afurðastöð eða stjórnvöldum, bara
að þeir séu nægir, að verð sé jafnt
meðalkostnaði. Landbúnaður verður
að geta keppt við aðra atvinnuvegi
um helstu framleiðsluþætti eins og
land, fjármagn og síðast en ekki síst
fólkið en eins og staðan er nú gerir
mjólkursamningurinn lítið í því að
skapa þau skilyrði.“
Meðalaldur kúabænda að hækka
Í ritgerðinni bendir Ásta Steinunn
einnig á að meðalaldur kúabænda
hafi hækkað og sé 53 ár og að erfitt
sé fyrir ungt fólk að hefja rekstur
kúabús án þess að hafa aðgang að
mjólkurkvóta. Ásta Steinunn segir
að Sigurgeir Sindri Sigurgeirsson,
formaður Bændasamtakanna, hafi
greint frá því að gera megi ráð fyrir
því að laun til bænda sem reka
sín fyrirtæki á eigin kennitölu séu
um 210 þúsund krónur á mánuði
árið 2014. „Á sama tíma eru
meðaltal heildarlauna fullvinnandi
launamanna 555 þúsund samkvæmt
vef Hagstofu Íslands.“ /VH
Ásta Steinunn Eiríksdóttir hagfræðingur.
Verð til framleiðenda
Miðað við 1. september ár hvert á verðlagi ársins 2014
Afurðastöð Beingreiðsla Samtals kr.
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Breytilegur meðalkostnaður 35,64 90,38
Meðalkostnaður 86,53 186,04
Stuðningur frá ríki 37,56 51,26
Afurðastöðvarverð 42,18 82,92
Heildarverð 79,74 134,18
Tekjur á lítra 90,20 144,41