Bændablaðið - 09.07.2015, Page 44
44 Bændablaðið | Fimmtudagur 9. júlí 2015
Að liðnu löngu vori
Nú er lokið lengsta og vinnu-
frekasta vori sem íslenskir
sauðfjárbændur hafa búið við
síðan vorið 1979. Þá kom síðan að
vísu aldrei sumar í framhaldinu.
Við vonum að í ár upplifum við
hins vegar hið bærilegasta sumar
þó að ætíð sé varlegt að spá um
framtíðina. Síðla í vetur og í vor
fengu of margir sauðfjárbændur
reynslu í sambandi við fóðrun
og heilsufar fjárins sem var því
miður þungbær. Þess vegna er
nauðsynlegt að menn hugleiði nú
að sauðburðarönnum afstöðnum
hvað megi af þessu öllu læra.
Á síðasta hluta síðustu aldar
var rekinn mikil fræðsla og jafnvel
áróður af leiðbeiningaþjónustu
fyrir bættri heyverkun og þar með
auknum gæðum gróffóður. Á sama
tíma breytast heyverkunaraðferðir í
grundvallaratriðum og rúllubaggar
verða hin ríkjandi heyverkunaraðferð.
Í fóðrun sauðfjár verður einnig á
síðustu árum grunnbreytingar við
fóðrun þess mjög víða með tilkomu
gjafagrindanna. Fóðurfræðingar
hafa verið iðnir að skýra breytingar
í fóðrun á grunni hinna breyttu
aðstæðna. Stór hópur sauðfjárbænda
hefur tileinkað sér nýjungarnar og
náð á þeim góðum tökum. Á síðustu
áratugum hafa gróffóðurgæði í
landinu breyst feikilega mikið til
batnaðar og fóðrun hefur tekið
stakkaskiptum til jafnari og betri
fóðrunar frá því sem því miður
var alltaf algengt að sjá alveg fram
á áttunda áratug síðustu aldar. Á
enga er hallað þó að nöfn Bjarna
Guðmundssonar og Þórarins
Lárussonar sé öðrum fremur nefnd
í sambandi við þessar breytingar.
Síðasta sumar var, sérstaklega
um vesturhluta landsins, óvenjulega
úrtakasamt til fóðuröflunar. Fóður
fyrir sauðfé var því óvenjuslakt alltof
víða á þessu svæði og á einstaka búi
um allt land sem því miður á sér of
oft stað. Jafnvel virðist í einstaka
tilvikum því miður að fremur hefði
átt að tala um heyfenginn sem
útvatnaðan hálm en gróffóður fyrir
sauðfé. Of margir bændur stóðu því
frammi fyrir aðstæðum á síðasta
hausti sem þeir góðu heilli höfðu
ekki þurft að takast á við í marga
áratugi.
Því miður berast nú fréttir af
óvenjumiklum dauða á ám víða í
vetur og vor. Ég hef sjálfur verið
meira á ferðinni úti um sveitir og
komið í fleiri fjárhús og rætt við
fleiri fjárbændur en nokkru sinni
áður á mínum langa starfstíma. Því
miður taldi ég mig strax um miðjan
maí á ferðum um vestanvert landið
sjá skugga sem ég þóttist þekkja
frá áttunda áratugnum úr Mýra- og
Borgarfjarðarsýslu. Þá strax greindi
ég mönnum, sem ég veit að geta
vottað, hvað í vændum væri, sem
því miður gekk of mikið eftir.
Mér er ljóst að hér muni í sumum
tilvikum um talsvert flókið mál að
ræða. Í mínum huga eru samt tvær
meginástæður fyrir því sem gerðist.
Annars vegar hið gríðarlega slæma
fóður sem sumir bændur áttu frá
síðasta sumri og tugir bænda sem
fyrir skakkaföllum hafa orðið hafa
lýst fyrir mér með nákvæmlega sömu
setningu; „Við vissum síðastliðið
haust að við vorum með alltof léleg
hey en að þau væru jafnslæm og
raunin varð er óralangt frá því sem
okkur gat grunað.“ Hið síðara var
óvanalegt vatnsveður sem gekk yfir
víða á vesturhluta landsins fyrstu
vikuna í júní þar sem fremur slakt
fóðrunarástand gerði hættuna enn
meiri. Eins og veðrinu hefur verið
lýst fyrir mér var þetta á verstu
stöðum manndrápsveður. Þetta var
orð sem ég aldrei hafði skilið á
mínum yngri árum, alinn upp við
þurrar stórhríðar norðanlands, en
fyrst þegar ég mætti slíkum veðrum,
hvassviðri og kaldri rigningu á
fjallvegum vestanlands skildi ég
orðið. Við slíkar aðstæður verður
kæling það gífurleg að jafnvel best
fóðraða fé nær ekki að lifa það af.
Því sem liðið er verður ekki breytt.
Hins vegar held ég að varðandi fyrri
þáttinn sem ræddur er hér að framan
þurfi bændur og þeir aðilar sem þá
þjónusta að meta ýmsa þætti í ljósi
reynslunnar og færa margt til betri
vegar. Síðari þátturinn flokkast undir
náttúruvá sem er ekki í hendi eins né
neins að stýra. Líklega hafa sumar
eftirhreytur fyrri þáttarins einhver
áhrif til að magna áhrif þess síðari
eins og áður segir.
Fyrsti þátturinn sem vekur
athygli er hve seint ástandið kemur
í dagsljósið, þó að sumum hafi verið
ljóst nokkru fyrr hvað var að gerast.
Af eðlilegum ástæðum beinast augun
að þeim aðila sem falið er eftirlit
þessara mála samkvæmt lögum,
MAST, þaðan heyrðist hvorki hósti
né stuna. Starfsmenn margir að vísu
komnir í verkfall þegar á vorið leið.
Einnig starfrækti RML Sauðfjárskóla
vestanlands alveg fram á þann tíma
sem vandamál í fóðrun voru farin að
birtast einhverjum án þess að kveikja
á perunni hjá kennurum þar eða
nemendum. Vafalítið má velta fyrir
sér hvort þetta fóðrunareftirlit í eldra
formi, sem mikið var áður unnið af
starfsfólki búnaðarsambandanna,
hefði getað forðað talsverðu tjóni.
Að sjálfsögðu þjónar engu að benda á
sökudólga heldur benda á hvað betur
hefði mátt fara.
Sofnuðu menn á verðinum
varðandi það sem síðar gerðist?
Því miður held ég megi benda þar á
nokkur atriði sem styðji það. Sumarið
2014 sáu fóðurfræðingar RML
hámark fóðurgæða fyrr en oftast áður
og hraðara fall fóðurgæðanna en áður
hafði sést. Þannig segja þeir mér að í
raun hafi mestur kraftur úr grösunum
verið horfinn snemma í júlí. Síðan
kemur ein afleitasta heyskapartíð
sem bændur muna sérstaklega á
vestanverðu landinu, stöðugar
rigningar, mikil spretta og verulegt
magn sauðfjárfóðurs ekki slegið
og hirt fyrr en í ágúst. Í allmörgum
tilfellum mun til viðbótar orku- og
efnasnauðu heyi hafa bæst við að
verkun tókst ekki sem skyldi. Fóðrið
varð blautt og þá um leið ólystugra
og stækkaði þannig enn vítahringinn.
Þarna hefðu viðvörunarbjöllur hjá
fóðurráðgjöfum og fleiri ráðgjöfum
bænda átt að hringja fyrr og meira
en raunin var. Skarpari aðvaranir
en áður hefðu þurft að heyrast strax
síðastliðið haust.
Um áratuga skeið hefur
leiðbeininga þjónustan talið sig vera
að brýna fyrir bændum nauðsyn
heysýnatöku og byggja síðan
skipulag vetrar- og vorfóðrunar ánna
á þeim niðurstöðum. Eftirtekjan af
þeirri vinnu meðal sauðfjárbænda er
líkt og raun ber vitni alltof lítil. Hér
tel ég bændur verði að horfa í eigin
barm. Velta þarf fyrir sér hvort í raun
sé mögulegt að tala um gæðastýrða
framleiðslu ef menn vita jafn lítið um
aðalrekstarþátt framleiðslunnar fyrir
utan bústofninn og raun ber vitni.
Verða menn ekki í fullri alvöru að
velta fyrir sér hvort upplýsingar um
gæði fóðursins verði ekki á komandi
árum að teljast nauðsynlegt skilyrði
gæðastýrðrar framleiðslu?
Um áratuga skeið annaðist ég
skýrslur fjárræktarfélagann og ein
öfugþróun sem ég horfi þar uppá var
hve hratt menn drógu úr vigtun ánna
að vetrinum. Biðlaði ég oft til bænda
að snúa við þessari þróun en talaði
þar mjög fyrir daufum eyrum og gott
betur. Meðan þessi vigtun var almenn
var hún oft bölvað púl vegna þeirrar
tækni sem menn bjuggu þá við. Ég
tók fram að þessar upplýsingar hefðu
takmarkað ræktunarlegt gildi en
væru nauðsynlegt reglubundið eftirlit
með fóðrun og heilbrigði ánna. Betur
hefðu einhverjir á sínum tíma lesið
og breytt eftir ábendingum. Í dag er
þessi framkvæmd á flestum búum
orðin sáraeinföld, yfirleitt aðeins að
reka ærnar gegnum meira og minna
sjálfvirkar vogir og lesa þungan á
tölvuskjá og ætla verður að flestir
geti lesið úr samanburði við síðustu
vigtun. Jafnvel enn betri en vigtun er
holdastigun ánna, sem því miður allt
of fáir bændur hafa lært og enn færri
nota. Hvaða bóndi sem er á samt að
geta gert sér grein fyrir mun á á í
eðlilegum holdum og þeirri sem er
mjög farin að tapa holdum.
Tilfinning mín eftir vorið er, að
það sé nokkur hópur yngri bænda,
jafnvel dýralækna, sem betur fer
þekkir ekki lengur fyrstu áhrif
vanfóðrunar hjá sauðfé. Þess vegna
hefur áreiðanlega einstaka aðili áttað
sig full seint á ástandi fóðrunar í
hjörðinni og því dregist of lengi að
grípa til aðgerða.
Þar sem slök hey eru meginorsök
vandans er áreiðanlega einn þáttur
þess hve mikill hann varð á einstaka
stað að menn meta ástandið rétt
alltof seint. Þar hefði vigtun og/eða
holdastigun komið að umtalsverðum
notum. Á mörgum þessum búum
uppgvötast vandinn ekki fyrr en
snemma í eða um miðjan apríl.
Þá eru ærnar komnar í hámarks
fóðurþarfir og á viðkvæmasta stig
fóðrunar. Margar tilraunir til að
grípa þá í taumana til að leiðrétta
þróunina eru því miður dæmdar til
að mistakast. Mikil kjarnfóðurgjöf
skyndilega við þessar aðstæður getur
valdið röskun hjá gripum í misjöfnu
fóðrunarástandi.
Einn viðbótarþáttur hins slaka
fóðurs er áreiðanlega sá að mörg
vítamín og steinefni hafa að stórum
hluta tapast úr fóðrinu eða hlutföll
þeirra í fóðrinu eru orðin snarrugluð.
Slíkt gerir að sjálfsögðu slæmt ástand
enn verra og þau hliðaráhrif eru
áreiðanlega í sumum tilvikum ástæða
þess sem margir tala um hve illa og
langan tíma virtist oft taka eða jafnvel
ekki takast að ná ám sem farnar voru
að misgangast í eðlilegt ástand aftur.
Efnaskiptarugl getur tekið langan
tíma að leiðrétta. Það hefur alla
tíð verið þekkt að einstaka bú þar
sem fóðrun öll er til fyrirmyndar
lenda í fóðrunarvandræðum vegna
óútskýrðrar efnaruglunar í fóðri.
Slíkt hefur trúlega gerst á einstaka
stað í vetur líkt og dæmi eru um ætíð
áður.
Ýmsir velta fyrir sér hvort hlutur
breyttrar fóðurtækni sé einhver í
því sem gerst hefur. Við fóðrun á
slæmu fóðri er vart vafamál að
gallar gjafagrindanna koma í ljós.
Við þær aðstæður stóraukast líkurnar
á að einstakar ær verði útundan og
misgangist. Einnig er áreiðanlegt
að hjá sumum bændum verður
einstaklingseftirlitið í hjörðinni ekki
jafn gott og það verður alla jafnan þar
sem gefið er á garða.
Hjá sumum er skortur á aðstöðu
til að gefa kjarnfóður þegar fóðrað
er í gjafargrindum. Gríðarlega margir
bændur hafa að vísu búið við það
gott gróffóður um langt árabil að
kjarnfóðurgjöf er með öllu óþörf.
Sem betur fer er sá hópur bænda
sem viðhélt slíkri fóðrun síðasta
vetur með prýðisárangri miklu miklu
stærri en þeir sem mögulega lentu í
misalvarlegum útafakstri. Hins vegar
er það fullkominn þekkingarskortur
að trúa að mögulegt hafi verið að
fóðra ær á síðasta mánuði meðgöngu
og á sauðburði án kjarnfóðurgjafar
á þeim búum þar sem heygæði voru
allra lökust.
Margir gefa steinefni og vítamín
úr steinefnastömpum með frjálsum
aðgangi gripa. Mér hefur verið
bent á af snjöllum fóðrurum að við
gjafagrindafóðrun beri stundum á
óeðlilegu áti einstakra áa sem útundan
verða á grindinni úr stömpunum.
Velta má fyrir sér hvort slíkt geti
mögulega valdið efnaröskun. Líka
er spurning hvort ástæða sé til að
skoða nánar samsetningu þessa
fóðurs, jafnvel út frá þeim möguleika
að ofát geti skapað efnaeitrun vegna
þess að fyrir einstaka steinefni eru
þarfamörkin hjá sauðfé ekki mjög
víð.
Rúningur ánna hlýtur að
sjálfsögðu ætíð að verða umræðuefni
í þessu sambandi. Hér er held ég
varlegast að draga nokkrar algildar
ályktanir. Vegna lakari fóðurgæða
en oft þá sést að sjálfsögðu talsvert
af ám sem hafa ullast alltof illa
síðla vetrar og í vor eftir að snoðið
var rúið. Ullarvöxturinn varð
undir í samkeppni við takmarkað
næringarframboð, auk mögulegs
misgengis í próteinnámi úr fóðrinu.
Þetta hefur áreiðanlega eitthvað
komið niður á ánum í júníbyrjun
í rigningunni þá þar sem hún varð
mest. Nokkuð ljóst er að ær í ullu
eða snoði koma betur frá þessu vori
en hinar en hver og einn verður að
meta þá tryggingu í ljósi tekjutaps í
ullarsölu.
Einn þáttur sem við vitum að hefur
gerbreyst á undanförnum áratugum
er sauðfjárstofninn. Þess vegna er
fátt eðlilegra en að því sé velt upp
hvort slíkt geti verið áhrifaþáttur sem
vert sé að huga að. Ég viðurkenni að
það mál getur ekki að öllu verið mér
óviðkomandi. Hér er að sjálfsögðu
um að ræða þá miklu minnkun fitu
sem orðið hefur í stofninum. Sigurður
Sigurðarson, dýralæknir, nefnir þetta
sem mögulegan áhrifavald. Nú hef
ég komið á fjölda búa í vor sem náð
hafa hvað mestum árangri í þessum
efnum á síðustu áratugum án þess að
sjá hin minnstu merki slíkra áhrifa.
Hins vegar get ég alveg tekið undir
með Sigurði að þetta er mál sem
á að skoða. Við þær aðstæður að
fóðrun hafi farið úr böndunum og
veðuráhlaup eins og í byrjun júní
þá þykir mér hins vegar með öllu
órökrétt annað en gera ráð fyrir að
fituleysið bæti ekki ástand gripanna
og það verður reynt að skoða þegar
gögn verða fyrir hendi. Slíkt er að
vísu ekki einfalt mál. Hitt verðum við
að muna að stefnan hlýtur ávallt að
vera hjá bændum að fé sé vel fóðrað.
Það gerði að sjálfsögðu meginþorri
allra sauðfjárbænda á Íslandi á
síðasta vori og komst með miklum
sóma frá hinu langa, kalda og erfiða
vori án nokkurra meiri eða minni
áfalla en gerist í eðlilegu árferði.
Það sem hér hefur verið til umræðu
er ástand hjá miklum minnihluta
bænda sem urðu öðru fremur fyrir
óvanalegum áföllum við fóðuröflun
sumarið 2014. Þau eru hins vegar
þess eðli að af þeim verða allir aðilar
að læra sem þessi mál koma við, bæði
bændur og þjónustulið þeirra.
Sérstakur kafli þessa máls er sú
yfirlýsingagleði sem vaknaði hjá
sumum aðilum úr dýralæknastétt.
Í nokkra daga var því haldið að
þjóðinni að mögulega væri á ferðinni
nýr smitandi sauðfjársjúkdómur.
Bestu menn eins og Jónas vinur minn
í Fagradal og margir fleiri hafa lagt
trúnað á þetta út frá því sem lesa má
í fjölmiðlum. Hér átti að hafa vaknað
upp ný tegund smitefnis sem virtist
haldin greind þannig að það hafði
fyrst og fremst viðkomu á búum þar
sem fóðri var óbótavant frá sumrinu
áður. Í framhaldinu bættist við
yfirlýsingagleði dýralæknayfirvalda
hjá MAST byggð á engri tölfræði
og á sér nánast engar hliðstæður hér
á landi, sem betur fer. Þetta verður
ekki frekar rætt hér, þó að það væri
tilefni enn lengri greinar en þessara,
en í þessu máli skulda fyrrnefndir
aðilar íslenskum sauðfjárbændum
auðmjúka afsökun á framkomu sinni.
Þetta túlkar eingöngu mínar
skoðanir en ekki á neinn hátt skoðanir
þeirra stofnana sem ég hef starfað
við. /JVJ
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins
Jón Viðar Jónmundsson
Ráðunautur hjá RML
jvj@bondi.is