Iðjuþjálfinn - 01.05.2007, Blaðsíða 11

IÐJUÞJÁLFINN 1 / 2007 • 11
(Pain – International Assosiation for
the study of Pain, 2001)
Menning (culture): Vísar í hegðun
og viðhorf einstaklinganna. Menning
varðar gildi, hugtök, trú og reglur sem
valda og rökstyðja hegðun fólks í
þjóðfélaginu. Menningin mótar m.a.
trú um veikindi og verki, heilsuvernd,
aðferðir til hjálpar og tíðni inngripa þ.
m.t. lyfja eða annarra úrræða (Pain –
International Assosiation for the study
of Pain, 2001; Cultural attitudes and
beliefs about pain, 2004).
Það er umhugsunarvert að bæði kyn­
þættir og þjóðerni hafa oft tengsl við
þjóðfélagslega stöðu; menntun, at­
vinnumöguleika, lífstíl, venjur og hegð­
un. Þessir þættir, samtvinnaðir, hafa
einnig áhrif á aðgengi að heilsugæslu,
verkjameðferð, mælitækjum og ákvörð­
unum tengdum lyfjagjöf. Menning
hefur hinsvegar áhrif á hvernig við
tjáum verk og tilfinningar, verkjahegð­
un okkar og hvernig við túlkum verki
okkar við aðra, þar með talið starfsfólk
í heilbrigðisgeiranum.
Allt frá árinu 1954 hafa iðjuþjálfar
um allan heim styrkt sig í menningar
næmi (cultural sensitivity) þ.e. hafa
tekið inn í vinnu sína varðandi venjur
og gildi öll þau ólíku sjónarmið sem
einstaklingar taka úr umhverfi sínu
(Mirkopoulos & Evert, 1994; May­
berry et.al., 2000; Main, 2004).
Menningarlegir þættir tengdir verkj­
um geta verið:
• Verkjahegðun (tjáning
– munnleg eða líkamleg)
• Tungumál (hvernig orð eru
notuð til að lýsa verknum)
• Úrræði (hvernig finnst
viðkomandi eðlilegt að vinna á
verknum – andatrú, höfuðbeina-
og spjaldhryggjajöfnun, lyf,
miðilsfundir).
• Félagsleg staða
(ég á rétt á...../má ég...).
• Væntingar/sjónarmið
(forlagatrú, get ég gert eitthvað).
(Pain – International Assosiation
for the study of Pain, 2002).
Zborowsky (1952) fann út að
skjólstæðingar fengu „ameríska” hegð­
un og viðhorf gagnvart verkjum eftir
að hafa verið í landinu í einhvern tíma
(Main, 2004). Í því sambandi hef ég
velt fyrir mér hvort að við á Reykjalundi
höfum fundið mun á nýbúum sem
hafa verið á Íslandi í langan tíma fram
yfir þá sem hafa verið á landinu í styttri
tíma. Þegar ég hugsa til baka held ég
að óhætt sé að fullyrða að þeir sem hafa
búið á Íslandi í langan tíma hafi m.a.
smitast af vinnuhegðun íslendinga og
hafi greinilega samlagast þeim við­
horfum sem ríkjandi eru í þjóðfélaginu
gagnvart vinnumynstri. Annað sem að
mér finnst ég sjá er að orðaforðinn er
orðinn það mikill að auðveldara reynist
fyrir einstaklinginn að lýsa verknum.
Þar með er íslensk menning farin að
hafa áhrif á orðaforða og jafnvel hegð­
un einstaklingsins. Menningin skapar
merkingu orðanna þannig að merking
orðsins verður samofin tilfinningu
okkar (Pain – International Assosiation
for the study of Pain, 2002). Þeir sem
að eiga færri orð til þess að lýsa verkn­
um þurfa frekar að nota líkamstjáningu,
s.s. að halda um auma staðinn, haltra
óvenju áberandi, gretta sig mikið í
framan og stynja, gráta eða kveinka sér
mikið.
Ég tel mikilvægt að vera með opinn
huga þegar unnið er með fólki úr ólík­
um menningarheimum. Stundum get­
ur nefnilega mismunandi menning
„afsakað” hegðun einstaklinganna. Vin­
kona mín sagði mér af umræðu sem
varð í Danmörku vegna konu frá Sóma­
líu sem hrækti á gólfið alla fæðinguna
þar sem eitthvað gekk illa hjá henni að
fæða. Í ljós kom að í Sómalíu er hræk­
ingar taldar lánsmerki í fæðingu og átti
að hjálpa konunni við að fæða. Dan­
irnir voru hinsvegar yfirkomnir af við­
bjóði og hneykslan.
Menningin mótar manneskjuna og
því þurfa iðjuþjálfar og aðrir heilbrigðis­
starfsmenn að kynna sér menningar­
heim skjólstæðinga sinna. Iðjuþjálfinn
ætti m.a. að velta eftirfarandi spurn­
ingum fyrir sér: Má viðkomandi taka
niður höfuðfat sitt? Getur viðkomandi
verið fáklæddur innan um aðra? Er
leyfilegt í menningu viðkomandi að
gráta vegna verkja? Iðjuþjálfar þurfa
einnig að hugleiða þegar unnið er með
einstaklinga frá annarri menningu:
Hvernig er upplifun viðkomandi af
verkjunum? Hvernig er tjáningarform­
ið (munnleg/líkamleg tjáning)? Hvern­
ig er verkjahegðun hans? Getur við­
komandi leitað í einhver bjargráð?
Hvaða viðbrögð sýnir einstaklingurinn
við verknum?
Sú menning sem skapast inn á heimil­
um og í fjölskyldum segir oft mikið til
um hvernig unnið er úr verkjum seinna
á lífsleiðinni. Ég þekki dæmi um tvær
fjölskyldur, alíslenskar, sem búa á sama
stað, með svipaðan efnahag og mennt­
un. Í annarri fjölskyldunni var ekkert
„gaman“ að vera veikur. Legið inni í
herbergi, stundum hurðinni lokað. Í
mesta lagi hituð súpa ef ælupestin var
svæsin. Í hinni fjölskyldunni var sá
veiki í heiðurssæti með sængina sína
inni í stofu, fékk kók og var mældur
oft á dag. Fékk að ráða hvað hann
borðaði og fékk athygli allra á heimil­
inu. Í fjölskyldunni sem „ýtti“ undir
verkina var mikið talað um veikindi og
leyfilegt að stynja undan þreytu, höfuð­
verk og magaverk. Ef stórfjölskyldan er
skoðuð voru veikindi í móðurfjölskyld­
unni algeng og farið í sjúkraheimsóknir
til þeirra ættingja sem voru veikir,
bakað fyrir þá og komið við í búð til að
kaupa eitthvað sem létti undir með
þeim sjúka. Velt var fyrir sér mögu­
legum ástæðum veikinda og mikil með­
aumkun sýnd.
Í hinni fjölskyldunni var einnig eitt­
hvað um veikindi, einnig í móðurfjöl­
skyldunni, en meira talað um viðkom­
andi með vorkunn í tóninum „æ
greyið“ og „hann hefur nú alltaf verið
með aðra löppina í gröfinni“. Farið var
í heimsókn en frekar af skyldurækni.
Hinum hampað sem höfðu rifið sig
upp úr veikindum eða slysum og „kom­
ið sér aftur í vinnu”. Í dag eru þessir
einstaklingar ólíkir hvað heilsufar varð­
ar.
Langvarandi verkjaskjólstæðingar eru
líklegri til þess að koma úr fjölskyldum
með sögu um veikindi og verki og fjöl­
skyldan getur haft áhrif á ólíka vegu:
• Fjölskyldumeðlimir geta virkað
sem fyrirmyndir heilsu/veikinda
hegðunar, einkum fyrir börnin.
• Fjölskyldumeðlimir geta ýtt
undir verkjahegðun
• Líkamlegt og kynferðislegt
Þeir sem að eiga færri orð til
þess að lýsa verknum þurfa
frekar að nota líkamstján­
ingu, s.s. að halda um auma
staðinn, haltra óvenju
áberandi, gretta sig mikið í
framan og stynja, gráta eða
kveinka sér mikið.
■