Skólavarðan - 01.08.2003, Qupperneq 6

6
GESTASKRIF
hinum hefðbundnu námsgreinum.
Í Hafnarfirði mun í haust hefjast
athyglisverð tilraun, því þá verður
skák kennd í öllum skólum bæjarins.
Þetta stórkostlega framtak má rekja til
merkilegs uppbyggingarstarfs Steinars
Stephensen kennara í Hafnarfirði, sem í
vetur hefur yfirumsjón með skákkennslu
fyrir 3. bekkinga.
Þegar nafn Steinars er nefnt
er freistandi að geta nokkurra
skólamanna, sem sýnt hafa skilning
á gildi skákarinnar. Arngrímur
Gunnhallsson hefur unnið sérlega
árangursríkt starf í Melaskóla, og er
athyglisvert að skoða hve margir af
efnilegustu skákmönnum okkar nú um
stundir koma úr smiðju Arngríms. Tómas
Rasmus er ekki minni kraftaverkamaður.
Hann byggði upp blómlegt skáklíf á
Eyrarbakka og víðar fyrir austan fjall,
en er nú kominn til starfa í Salaskóla
í Kópavogi. Salaskóli er einn yngsti
skóli landsins og þar er skákin svo
sannarlega hluti af stefnunni. Það var
ævintýri líkast að koma á meistaramót
skólans í sl. vetur, en þar kepptu sjötíu
af hundrað og sextíu nemendum. Þá
hefur skákundrið í Flataskóla í Garðabæ
vakið mikla athygli. Þar er Skarphéðinn
Gunnarsson potturinn og pannan,
og er mikils af honum að vænta í
framtíðinni. Upptalning af þessu tagi
getur aldrei orðið tæmandi og ég gæti
skrifað langt mál, bara um aðferðir og
skoðanir Einars Ólafssonar skólastjóra,
sem löngum hefur haft skákina á
stundatöflunni í skólanum á Drangsnesi
á Ströndum. Skákin er líka að slá í gegn
hjá krökkunum á Suðurlandi, enda hafa
bæjaryfirvöld og skólafólk í Árborg
tekið beinan þátt í skákvakningunni. Ég
get ekki skilið við dæmi af einstökum
skólum án þess að nefna stærsta skóla
landsins, Rimaskóla, sem í vor varð
Íslandsmeistari barnaskólasveita stráka
og stelpna. Varla hefði verið hægt að
hugsa sér betri gjöf skólanum til handa
á tíu ára afmælinu. Þessi árangur náðist
undir handleiðslu Helga Árnasonar
skólastjóra, sem með frumkvæði sínu
í stærsta skóla landsins á mikinn þátt
í þeirri skákvakningu sem þegar er
orðin.
Þetta er auðvitað ekki tæmandi
yfirlit – víðar er unnið gott starf. Og
ég er ekki í nokkrum vafa um árangur
skákkennslunnar í þessum skólum.
En þeim mun meiri ástæða er til þess
að taka hana upp víðar og vonandi
styttist í skipulega skákkennslu í öllum
grunnskólum landsins. Það verður
ekki gert öðru vísi en með því að taka
skák á námsskrá, útbúa kennsluefni,
leiðbeiningar fyrir kennara og
kennslubúnað.
Einhverjum kann að þykja það
einkennilegt að taka skák umfram
annað tómstundagaman og gera að
námsgrein, en það má ekki gleyma því
hversu fjölþætt gagn er af skákinni.
Eins og rakið hefur verið að ofan nýtist
hún almennt við það að efla í senn
sköpunargáfu og rökhugsun, minni og
einbeitingu. En það má ekki heldur
gleyma hinu, að skákin kemur líka að
beinum notum í öðrum námsgreinum.
Það má nota hana til þess að auka
áhuga á öðrum greinum, en ekki síður
má benda nemendunum á að beita
má kunnáttu úr skák í aðskiljanlegum
greinum á borð við mannkynssögu,
stærðfræði, tungumál og vísindi.
Umfram allt er hún þó frábær til þess
að dýpka skilning á umheiminum og
hvernig við hugsum um hann.
Skákin er ævaforn, en það er rétt að
hafa í huga að í henni fólst forsögn um
hlutverk vísinda við að skilja heiminn.
Taflmenn eru ekkert annað en tákn, sem
hlíta ströngum reglum: einfölduð mynd
af raunheiminum þar sem búið er að
tálga allt af nema það sem máli skiptir.
Og skákin er ekki annað en nokkrar
einfaldar reglur eða lögmál, sem
óendanlega flókin kerfi geta spunnist
af. Menn hafa leitt getum að því að
Þales, faðir rökfræðinnar, hafi verið vel
kunnugur skák eða skyldum leikjum og
á síðari árum hefur leikjafræði hafist til
vegs og virðingar í viðskiptum jafnt og
vísindum. Það er engin tilviljun heldur
hversu oft menn grípa til skáklíkinga
í stjórnmálum, hernaðarlist og ótal
athöfnum öðrum.
Á sínum tíma hafa slíkar
hugaræfingar örugglega haft áhrif
til þess að menn féllu frá þeirri trú
að heimurinn snerist um duttlunga
goðmagna og áttuðu sig á því að
honum yrði best lýst með einföldum
lögmálum. Þetta eru uppgötvanir sem
hver og einn þarf að gera sjálfur og þar
er skákin enn góður leiðarvísir. Og hún
nýtist víðar til þess að dýpka skilning
á flóknum kenningum. Er til dæmis
til auðveldari leið til þess að útskýra
undirstöðu óreiðukenningarinnar? Eða
hvernig á því stendur að afar fátæklegar
leiðbeiningar geti verið uppskrift að
nemandanum sjálfum?
Þess vegna er nauðsynlegt, þegar
hugað er að skákkennslu í grunnskólum,
að horfa á heildarmyndina. Auðvitað
er þess óskandi að slík kennsla
skili herskörum af skákmeisturum
framtíðarinnar, en markmiðið er
vitaskuld að þroska heilsteyptari
einstaklinga með ríkari skilning á
umhverfi sínu og samfélagi manna.
Því þarf að kenna meira en
mannganginn og helstu varnar- og
sóknartilbrigði. Það þarf að kenna
nemendunum aðferðafræði, að þeir
fylgi ákveðnu ferli við hvern leik. Áður
en þeir hreyfa taflmann þurfa þeir að
meta stöðu sína í heild, átta sig á því
hvaða svæði skipta mestu máli, hvar
þeir eru í mestri hættu, hvort þeir
eigi að sækja fram eða verjast, hvar
frumkvæðið í taflinu liggi, velta fyrir sér
áhrifum hvers leiks, hugleiða mótleiki
andstæðingsins og velja síðan besta
leikinn.
Að skákinni lokinni er nemendunum
svo tamið að fara yfir hana leik fyrir
leik, útskýra hvað hafi vakað fyrir þeim
hverju sinni og rökstyðja einstaka leiki.
Kennarinn getur svo tekið einstakar
skákir og farið yfir þær fyrir allan
bekkinn með þátttöku nemenda,
en reynslan sýnir að það er einkar
árangursrík aðferð til þess að draga
fram hina ýmsu möguleika stöðunnar.
Um leið er ítrekað mikilvægi þess að
telja út menn til þess að meta styrkleika
hvors um sig án þess að missa sjónar
af stöðumatinu, að styrkur einstakra
taflmanna er mismunandi eftir því
hvort er snemma tafls eða seint og
að stundum þurfi að fórna til þess að
öðlast annan ávinning.
Allt þetta nýtist vitaskuld víðar en
á taflinu. Það er fleira, sem þarf að
kenna og felur í sér víðtækari lærdóm.
Þannig verður að leggja áherslu á
íþróttamannslega framkomu, kurteisi
og vinsemd. Skákmennirnir hefja
til dæmis og ljúka hverri skák með
handabandi og þegar farið er yfir
skákina eftir á lærist mönnum að líta á
málin frá fleiri en einni hlið og að geta
farið yfir eigin breytni af hlutleysi. Eins
er nauðsynlegt að fara yfir viðkvæm
tilfinningamál eins og að kunna að taka
sigri jafnt sem tapi. Þegar farið er að
tefla með klukku bætist við að menn
þurfa að læra að nýta tímann vel og sóa
honum ekki, og vita hvenær leggja þarf
höfuðið í bleyti.
Við stefnumótun í skákkennslu
í grunnskólum þarf að skilgreina
markmiðin rétt. Tilgangurinn með
skákkennslu er hvorki sá að „framleiða“
keppnismenn skák né að stytta
nemendum stundir þó auðvitað sé
ekki verra að þeir skemmti sér við
skákina eða að fram komi skákefni
í fremstu röð. Markmiðið er fremur
að nota skákina til þess að styðja við
annað skólastarf, hvort heldur er á sviði
eiginlegrar menntunar, félagsþroska
eða tilfinningagreindar.
Til þess að þetta gangi eftir skiptir
sköpum að það séu grunnskólakennarar
sjálfir, sem annist kennsluna. Þeir þekkja
nemendur sína og skilja öðrum betur
hvernig tengja má skákina við annað
námsefni. Í þessu samhengi á ekki að
umgangast skákina sem áhugamál eða
valgrein, heldur þurfa allir nemendur
að taka virkan þátt þannig að þeir
séu samstíga í skákinni og því hvernig
beita megi lærdómi þaðan á öðrum
sviðum. Um leið er ýtt undir samráð og
samvinnu í lausn verkefna, en jafnframt
verða nemendur að gera sjálfum sér
og öðrum grein fyrir því hvernig þeir
hugsa, færa rök fyrir því hvers vegna
þeir telja einn leik betri en annan og
leið eru þeir að kenna hverjir öðrum.
Hrafn Jökulsson