Skólavarðan - 01.08.2003, Blaðsíða 22

og þess vegna hef ég ímyndunaraflið
og starf þess gjarnan einhvers staðar
í sjónmáli, jafnvel þótt spurningar
mínar komi að því frá margskonar
sjónarhorni.
Með því að sjá fyrir sér möguleg
svör við spurningu getur kennari leitt
umræðuna og séð til þess að á henni
verði eitthvert áframhald þó svo að
hann reyni síður en svo að kalla fram
fyrirfram ákveðna niðurstöðu. Hann
hefur áttavita í spurningum sínum sem
gerir honum kleift að beina umræðunni
á rétta braut fari hún út af sporinu. Og
umræðan er vís með að gera það, þess
vegna verður kennari að vera tilbúinn
að láta áttavitann lönd og leið komi í
ljós annar landshluti en hann stefndi
til. Þetta er það skemmtilega við að
stunda heimspeki með börnum. Þau
sjá ekki vandamálið á sama hátt og
kennarinn og geta fundið fleti á því
sem hann gat ekki órað fyrir. Það er
ekki alltaf mikilvægast að börnin rati
þá braut sem kennarinn ætlast til af
þeim heldur að þau læri að einbeita
sér á sinn persónulega hátt, læri að
nálgast tilteknar spurningar og finni
hvers megnug þau eru í því efni. Það
getur verið ótrúlega gefandi bæði
fyrir kennara og nemendur.
Hefur engan dreymt að hann sofi?
Lítum nú á nokkur dæmi. Ég spyr:
„Getur allt verið draumur?“ Börnin
byrja á að þreifa sig áfram með svör
og ég skrifa þau upp á töfluna svo sem
„maður sefur ekki í draumi“, „til hvers
eru álfar? þeir geta búið til drauma” ,
„dauða dreymir ekki.“ Því næst reyni
ég að taka svörin fyrir. Ég sé strax að
sum þeirra bjóða ekki upp á áframhald
í umræðu eða leiða í einhverskonar
tómarúm og verð því að ýta þeim til
hliðar. Spurningin um álfana er t.d.
illhöndlanleg þó svarið sé skemmtilegt
og verð ég að setja hana til hliðar.
Svipað er uppi á teningnum með
dauðann og drauminn. Í orði kveðnu
er dauðinn utan við reynsluheim okkar
svo hann getur ekki sagt okkur til um
skil milli draums og veruleika.
En hvað með svarið að við sofum
ekki í draumi? Er hér ef til vill komið
mögulegt svar? „Hefur engan dreymt
að hann sofi?“ spyr ég. Við getum ekki
svarað því afdráttarlaust. „Dreymir
okkur ekki stundum dagdrauma? Er
munur á þeim og svefndraumum?“
spyr ég enn. Börnin leggja til atlögu
við spurningarnar. „Í vöku ímyndum
við okkur hluti en látum þá ekki
gerast“, segir einn nemandi og bætir
við: „Draumar eru aflmeiri, meira
spennandi, stjórnlausir. Við þorum
meira, gerum hættulegra.“ Þá bætir
annar nemandi við: „Ímyndunaraflið
er raunveruleikinn.“
Við komumst fljótt að því að
ímyndunaraflið virðist virkt í hvoru
tveggja ástandinu. Nú er umræðan
komin inn á brautir sem ég ætlaði
ekki með hana en ég læt börnin ráða
ferðinni. „Hvort er ímyndunaraflið
frjálsara í draumi eða vöku?“ spyr ég
og set upp tvo dálka á töfluna fyrir
draum og vöku. Þá koma eftirfarandi
svör.
Draumar: „Það er meira frelsi í
draumi því maður má gera það sem
maður vill.“ „Það
er hægt að gera
margt án þess
að skaða sig og
aðra.“
Vaka: „Maður
getur stjórnað
ímyndunaraflinu.”
„Maður getur
forðast ímyndaðar
hættur í vöku.“
Eins og sjá
má eru börnin
búin að gera
lifandi greinarmun á ástandi drauma
og veruleika og sá ég ekki frekari
ástæðu til að hártoga það, enda
kennslustundinni lokið.
Annar hópur nemenda vildi gera
þann greinarmun að í vöku sjáum við
með eigin augum en í draumi sjáum við
utan frá okkur, í þriðju persónu, þ.e.
að sjálfur verður maður „hann“ eða
„hún“ í draumi. Ímyndun og forvitni
okkar eru þriðja persóna í draumum.
Þau bættu svo við: „Allt getur gerst í
draumi en okkur finnst ótrúlegt það
sem getur gerst í raunveruleikanum.“
Nokkur svör um draum og veruleika
Til viðbótar langar mig að tiltaka
nokkur svör barnanna um draum og
veruleika.
-Hvernig getum við dáið ef allt er
draumur?
-Draumur er bara ein hugsun. Við
ferðumst í honum.
-Draumar eru tilfinning, veruleikinn
er snerting.
-Draumar gefa merki um hvernig
raunveruleikinn er.
-Draumur er óuppfylltur sannleikur
um langanir okkar.
-Draumar þróast meira og meira því
við uppgötvum alltaf eitthvað nýtt.
Að lokum vil ég tilfæra svar sem tók
einn nemanda viku að ráða fram úr og
spyr ég hvort Descartes eða hver annar
sem nöfnum tjáir að nefna hefði gert
það betur. „Hvað
ef lífið er bara
draumur? Ætli
það verði ekki að
vera líf á bak við
drauminn? Annars
væri það ekki
draumur! Því það
verður að vera til
hugsun eða líf til
að draumar verði
til.“
Heilinn í
höfðinu og hugsunin í heilanum
Ég veit aldrei fyrirfram hvaða stefnu
heimspekileg umræða með börnum
tekur. Ég geng út frá nokkrum
grundvallar-spurningum og geri
mig svo kláran að taka því sem að
höndum ber. Oft er umræðan jafn
mikil uppgötvum fyrir mig eins og
börnin. En grundvallar-spurningarnar
gefa samt tóninn um áframhaldið.
Heimspekileg umræða um samband
hugsunar við heilann hefst allajafna
með einfaldri spurningu: „Með hverju
hugsum við?“ Yfirleitt hafa börnin
svarið á reiðum höndum. „Heilanum,“
segja þau nær undantekningarlaust
og svo bæta þau stundum við öðrum
þáttum: „Hjartanu, sálinni, stundum
huganum eða höfðinu.“ Oft gefa þau
ólíkindasvör en draga þau jafnan til
baka. Ég reyni að fá þau til að segja
mér hvernig við förum að því að
hugsa með hjartanu og hverskonar
hugsun fari þar fram og svipað gildir
SAMRÆÐULIST OG HEIMSPEKI
Með því að sjá fyrir sér
möguleg svör við spurningu
getur kennari leitt um-
ræðuna og séð til þess
að á henni verði eitthvert
áframhald þó svo að hann
reyni síður en svo að kalla
fram fyrirfram ákveðna
niðurstöðu.
22