Skólavarðan - 01.08.2003, Blaðsíða 23

um sálina. Þau svara því til að ýmsar
tilfinningatengdar hugsanir eigi sér
bústað þar en mestöll hugsun fari
samt fram í heilanum. Með „hugann“
er hægt að setja samasemmerki við
„heilann“ til að byrja með. Það endar
oftast á því að við höldum okkur við
heilann.
Við höfum því staðsett heilann í
höfðinu og hugsunina í heilanum. Þá
prófa ég að setja upp tvær ímyndaðar
aðstæður. Setjum svo að við séum af
þjóðflokki sem á sér enga læknisfræði
með eiginlega þekkingu á starfsemi
líffæranna. Þar sé aðallega notast við
töfraþulur til lækninga og jurtaseyði
sem fólk hefur ekki læknisfræðilega
skýringu á hvernig verka. Þetta fólk
veit vísast af einhverjum líffærum,
til dæmis að hjartað dæli blóði og
matur meltist í maganum, en veit
það að hugsunin fer fram í heilanum?
Hvað höfum við til marks um að
hugsun fari þar fram? Hér komum
við að spurningunni hvort hugsun sé
líffræðilegt/efnislegt fyrirbæri eins
og annað í líkamanum. Og nú fara
að koma svör: „Heilinn er fyrirbæri
í hausnum en hugurinn er það sem
við notum.“ „Meðvitundin stjórnar.“
Sum svara því til að hægt sé að mæla
hugarstarf í heilanum. Við setjum
ímyndaðan mæli á heilann og komumst
að því að mismunandi svið hugsunar
virkja mismunandi svæði í heilanum.
Skákgáfa sýnir virkni á einum stað og
ljóðagerð á öðrum stað. Þetta virðast
mörg börn hafa lesið sér til um eða
séð í sjónvarpi. En mælir mælirinn
hugsanir? Hvað sýnir hann í raun og
veru? Ein stúlka svaraði þannig: „Ekki
hægt að mæla hvað við hugsum en
bara að einhver sé að hugsa.“ „Við
mælum bara taugaboð,“ segja börnin,
„hugsunin tengist taugaboðum en er
ekki taugaboð sjálf.“
Börnin vita að við sjáum ekki
leikfléttur í skák eða að ljóð komi
fram á skermi mælisins. Í hvers konar
miðli fer hugsun fram? Ég er að reyna
að fiska eftir fyrirbærum eins og
tungumálinu, tölum, reglum, tónum,
litum og formum en það gengur
misjafnlega, þó erum við alltaf komin
með einhverja slíka hugsunarmiðla
á skrá. Stundum verð ég að skrá
þessi fyrirbæri án þess að hafa veitt
þau og stundum læt ég það vera
ef umræðan fer inn á skemmtilega
hliðargötu, til dæmis um skynfærin og
taugaboðin. Hvert þessara fyrirbæra,
eða hugsunartækja eins ég kalla þau
stundum, virðist tengjast tilteknu
svæði í heilanum.
En geta hugsunartækin verið án
ímyndunarafls og (skilnings)? Hvar
staðsetjum við þá þau fyrirbæri í
heilanum? Og börnin skynja að ég
er að leiða þau út úr umsjá heilans.
„Getur maður hugsað í roti? Þá
hlýtur heilinn að hugsa,“ staðhæfir
einn. Annar svarar: „Heilinn er stór
og ímyndunaraflið getur verið alls
staðar.“ Og enn: „Við drekkum vatn
til að hugsa.“
En hvaða fyrirbæri er þetta
ímyndunarafl ef við getum ekki
staðsett það í heilanum. Er það
raunverulegt? „Notkun segir okkur frá
tilvist,“ segir einn nemandi. „Við vitum
að við notum það þegar við sjáum
hluti fyrir okkur.“ Annar er dálítið
gáttaður en slær fram af töluverðu
öryggi: „Maður getur ímyndað sér
heilann en heilinn getur ekki ímyndað
sér ímyndunina.“ Stundum er reynt
að komast framhjá vandanum:
„Hugsun sem gengur of langt er
ímyndun“, eða þá að farið er út í hið
þverstæðukennda: „Ímyndunaraflið er
ekki til nema í ímyndunarafli okkar.“
Eins og sjá má eru fangbrögð
barnanna hin skemmtilegustu, en
alls staðar leiftrar skýr hugsun og
meitlaðar staðhæfingar og oft nálgast
svörin að vera ljóðræn spakmæli. Eftir
að slík spekimál koma fram á varir
barnanna kýs ég að greina þau ekki
frekar og leyfi þeim að standa sem
fullgild svör þó svarið sé ekki tæmandi.
Hið ljóðræna andartak tel ég hápunkt
samræðunnar en ekki endilega hina
heimspekilegu greiningu og lái mér
hver sem vill.
Jón Thoroddsen
Höfundur er kennari í Grandaskóla.
SAMRÆÐULIST OG HEIMSPEKI
23