Tímarit Máls og menningar - 05.12.2002, Síða 20

Pistlahöfundurinn sem er í meira lagi kaldhæð-
inn varar við því að heimurinn sé málaður svört-
um og hvítum litum. Að hans mati hafa fleiri
„óhreint“ mjöl í pokahorninu en Sonninghjónin.
Tilraun stúdenta til að slá sjálfa sig til riddara er
óréttmæt þar sem þungi kröfunnar hvílir á Hall-
dóri Laxness en ekki þeim sjálfum. Boðskap
hans mætti ef til vill útfæra á þann hátt að hver
eigi að gera siðferðiskröfur til sjálfs sín áður en
hann geri þær til annarra. Ef til vill kemur þessi
afstaða heim og saman við þá skoðun Halldórs
Laxness að „. . . æðsta skylda „rithöfundar í
dag“ [sé] að skrifa það sem honum líst og sjá
aðra rithöfunda í friði.“36
Því fer fjarri að allir hafi verið samþykkir að-
gerðum stúdenta við háskólann þó að margir
hafi samúð með málstað þeirra. Í leiðara blaðs-
ins Information 19.–20. apríl er gerð grein fyrir
því með hvaða hætti auður Sonninghjónanna
er tilkominn og ekki dregin fjöður yfir það að fé
þeirra sé fengið með ósiðlegum hætti. Leiðara-
höfundurinn segir þó orðrétt „Alligevel er stu-
denternes aktion i dag ikke god. Og det er
først og fremmest ikke godt, at man har rodet
Halldor Laxness ind i aktionen ved at opfordre
ham til at sige nej til pengene.“37 Í leiðaranum
eru sett fram sjónarmið sem koma fram víðar,
til dæmis í greininni í Jyllands-Posten sem vitn-
að var til hér að framan en líka að nokkru leyti
í Berlingske Tidende. Þar er hugmynd stúdent-
anna um að peningar Sonnings séu verri en
aðrir peningar mótmælt og nefnd dæmi um
það hvernig stúdentarnir ættu þá sjálfir á sömu
forsendum að neita að taka við ýmsum styrkj-
um. Hið stóra siðferðilega álitamál felst að
hans hyggju í því að hve miklu leyti háskólinn
eigi að taka að sér að útdeila fjármagni í einka-
eigu. Í Information er þó sérstaklega tekið
fram að íslensk dagblöð ekki síður en Halldór
sjálfur hafi getað sparað sér að fara út að
mörkum móðursýkinnar í ræðu og riti. Einnig
er fróðlegt að lesa grein ritstjóra Politiken um
mótmælin.
Desværre har der været alt for mange mis-
forståelser omkring adressen for stu-
denternes aktion og desværre havde tids-
punktet for en protest været rigtigere for 20
år siden ved fondets oprettelse.
Uanset denne baggrund kan ingen anfægte
Studenterrådets ret til en fredelig menings-
tilkendegivelse rettet mod en pris, der har
sin baggrund i udnyttelse af konjunkturerne
i boligmarkedet, og næret af den ad-
ministration, fru Leonie Sonning har udøvet i
de ejendomme, som for tre år siden skæn-
kedes til Sonning-musikfondet [. . . ]
Den sympati, som man kan have næret for
en idealisme bag studenternes aktion, for-
vandles til skuffelse og vrede over, at volds-
metoder er taget i anvendelse på Frue
Plads.38
Nú er talað hreint út um það sem var undanskil-
ið í undirfyrirsögninni „150.000 kr. til den soci-
alt engagerede forfatter“. Ekki getur talist und-
arlegt að ritstjóri blaðsins hafi samúð með mál-
stað stúdentanna þar sem „idealisme[n] bag
studenternes aktion“ á uppruna sinn í grein
eins blaðamanna dagblaðsins. Ritstjórinn gefur
þó ekki annað til kynna en stúdentarnir hafi átt
upphafið að öllu saman.
Tekist á um fortíðina
- Men De var da sterkt interesert i politik en
gang. De var faktisk et av kommunisternes
store paradenummer! Laxness lukker øynene
og sitter en lang stund ubevegelig. Røyken lag-
er en tynn spiral opp fra sigaren hans.
– Det er en lang historie, sier han endelig. –
Og det er på mange måter en tragisk historie.39
Það virðist koma mörgum pistlahöfundanna
spánskt fyrir sjónir að Halldór Laxness skuli
taka við peningum Sonningfjölskyldunnar úr
höndum Mogens Fog háskólarektors. Báðir
höfðu þessir menn haft veruleg afskipti af
stjórnmálum á vinstri vængnum. Mogens Fog
lýsti árið 1950 aðdáun sinni á Sovétríkjunum
eftir heimsókn þangað eins og Halldór Laxness
hafði gert árið 1939.40 Fog hafði einnig sýnt í
verki andstöðu sína við nasista meðan Dan-
mörk var hersetin og naut af þeim sökum aðdá-
unar landa sinna. Í grein sem nefnist „Om
Sonning-Prisen – Idealer og Alderdom“41 segir
Tage Voss:
Lige så gerne vi havde set den unge Lax-
ness og den unge Mogens Fog række hin-
anden hånden, lige så nødigt ser vi dem i
dag give hinanden håndslag – i denne blakk-
ede anledning. Det er to store mænd, der er
blevet gamle og omsider har bøjet sig og er
holdt op at sige nej. De siger ja – bukker sig
og smiler resignerede oldingesmil. For os er
det tungt, fordi vi i dem ser to af vor tids
idoler – fornemme udtryk i handling og ord
for fribåren opposition mod magten, protest
mod halvhed, hykleri, [. . . ] vi ser i dem per-
sonificeret kompromisløshed, standpunkt
der ikke kunne købes. Og som nu bliver købt
alligevel.
I dag ser vi dem bukke, omsider krummede
og tæmmede af magten. Det havde ikke rørt
os synderligt hvis andre havde gjort det –
men de to: Det er en stor dag for fjenden
. . . 42
Erik Sønderholm sem talist getur helsti þýð-
andi verka Halldórs Laxness eftir 1963 skrifar
grein í Ekstrabladet undir fyrirsögninni „Protest
med gal adresse“. Í greininni reynir Sønder-
holm að sýna mótmælendunum fram á að í
verkum Halldórs sé meira að finna en aðeins
hið félagslega. Af þessum sökum telur hann
rangt að gera aðrar siðferðiskröfur til Halldórs
en þeirra sem áður höfðu tekið við verðlaunun-
um. Salka Valka sem nýlega hafði verið endur-
útgefin höfðaði að sögn Sønderholm mjög til
ungs fólks á þessum tíma en hún ein og sér gat
gefið ranga mynd af höfundarverki skáldsins.
Sønderholm segir „. . . hvis man tager ud-
gangspunktet i „Salka Valka“, er det, når man
vil se forfatterskabet i dets helhed, forkert at
betone det sociale i „Salka Valka“ så kraftigt,
for det er ikke i den jordbund, de senere bøger
voksede.“43 Þessu til sönnunar nefnir hann
meðal annars Sjálfstætt fólk sem hann útlegg-
ur með eftirfarandi hætti:
„Frie mænd“ er i udpræget grad en
udoktrinær roman i hele sin holdning. Lax-
ness må have vidst at en social roman om
landbruget i 1930’erne ikke burde have endt
på den måde, som den gør, nemlig med at
den sølle husmand vil fortsætte som
selvstændig på trods af al fornuft. Han er og
vil forblive en fri mand, og det er den slags
folk, Laxness elsker. 44
Grein Eriks Sønderholm er að mörgu leyti
áhugaverð andstæða við grein Hans Scherfig.
Sönderholm reynir að gera eins lítið úr pólitískri
fortíð Laxness og mögulegt er en Scherfig vill
gera hana að meginatriði.
Á þessum tíma höfðu verið skrifaðar þó
nokkrar greinar um fjölbreytta túlkunarkosti
sem verk Halldórs Laxness bjóða upp á. Nefni
ég hér sem dæmi grein Martins Larsen í Berl-
ingske Tidende 25. mars 1964. Þar fjallar
Larsen um nokkuð sem hann kallar „poetisk di-
alektik i Laxness’ værker“ og einkennist af því
að ólíkum skoðunum er stefnt hverri gegn
annarri án þess að afstaða höfundarins opin-
berist við lesturinn. Grein Larsens endar á eft-
irfarandi athugasemd:
Det er da ikke samfundsradikalisme, man
16 Laxness Haukur Ingv 6.12.2002 14:15 Page 20