Tímarit Máls og menningar - 05.12.2002, Síða 30

leyfi fyrir allt annað áfengi en bjór. Báðir aðilar
fengu því eitthvað fyrir sinn snúð og gátu vel
við unað eftir atvikum. Til staðfestingar má
nefna að þáverandi forsætisráðherra, Hermann
Jónasson, lýsti því yfir í upphafi umræðna að
það væri undarlegt að banna bjórinn þegar leyfi
væri fengið fyrir sterkara áfengi. Hann skipti
síðan um skoðun þegar leið á umræðurnar og
talaði af sannfæringu fyrir banni á bjór sem
auðveldaði fyrir afgreiðslu á afnámi áfengis-
bannsins að öðru leyti. Til viðbótar má nefna að
hefð var komin fyrir því að gera upp á milli vína
og áfengistegunda með hinu sérstæða fyrir-
komulagi Spánarvínanna sem nefnt var hérna
að framan.
Pólitísk átakamynstur
Hvaða pólitísku öfl stóðu að baki þessari lög-
gjöf? Getum við greint ákveðið mynstur eða
var hér um þverpólitíska löggjöf að ræða einsog
stundum var haldið fram? Fremur fátítt var,
a.m.k. framan af, að tillögur um leyfi fyrir bjór
leiddu til atkvæðagreiðslu á Alþingi en flest
frumvörpin voru svæfð í nefnd eða döguðu
uppi á annan þingræðislegan hátt. Ef við athug-
um mynstrið í þeim atkvæðagreiðslum sem
fóru fram fyrri hluta bjórbannsins kemur í ljós
að stuðningur við frumvörpin hafði tilhneigingu
til að koma úr röðum Sjálfstæðisflokksins. And-
staðan við bjórinn var meira bundin við Fram-
sókn, sem löngum var hefðbundinn bænda- og
dreifbýlisflokkur. Verkalýðsflokkarnir höfðu
einnig lengi vel tilhneigingu til andstöðu við
bjórinn en einsog alþjóð veit heyra þeir sögunni
til í dag rétt einsog bjórbannið sáluga.
Flokkspólitísku átakalínurnar voru þó aldrei
hreinar. Einn ötulasti andstæðingur bjórsins
framan af var án vafa Pétur Ottesen þingmað-
ur Sjálfstæðisflokksins og bóndi úr Borgarfirði.
Á sama hátt var Guðrún Helgadóttir þingmaður
Alþýðubandalagsins í Reykjavík einn skelegg-
asti andstæðingur bjórbannsins þegar nær dró
lokum bannsins á níunda áratug síðustu aldar.
Andstaða úr sveitinni við áfenga drykki er
alkunn frá öðrum löndum og nægir að nefna
Bandaríkin þar sem fyrst og fremst dreifbýlis-
menn stóðu að baki áfengisbanninu á fyrri hluta
20. aldarinnar. Áfengisbannið endurspeglaði
togstreitu ólíkra þjóðfélagshópa á tímum djúp-
stæðra samfélagsbreytinga. Tilkoma bannsins
var táknræn fyrir sterkari valdastöðu dreifbýlis-
ins og siðferði mótmælenda meðan fulltrúar
hinna nýju samfélagsafla og borgvæðingar
urðu tímabundið að lúta í lægra haldi.
Andstaða verkalýðsflokkanna við bjórinn
kemur meira á óvart. Skýringar eru að ýmsu
leyti sögulegar en saga verkalýðshreyfingarinn-
ar á Íslandi er á margan hátt samofin sögu bind-
indishreyfingarinnar. Málflutningurinn bak við
andstöðu þeirra vekur þó jafnvel enn meiri at-
hygli. Fulltrúar þessara flokka bentu iðulega á
að bjórbannið verndaði kjósendur þeirra sér-
staklega og að ef hann yrði leyfður myndi veik-
leiki verkafólks birtast í daglegri ölvun í bæði
starfi og leik. Fulltrúar verkalýðsflokkanna virt-
ust því óneitanlega vanmeta kjósendur sína og
telja þá annarrar tegundar en annað fólk. Af-
staða af þessu tagi var þó alls ekki bundin við
fulltrúa verkalýðsflokkanna heldur birtist hún
einnig meðal þingmanna annarra flokka. Í
Bandaríkjunum var annað uppi á teningnum og
naut áfengisbannið lítils fylgis meðal verkalýðs-
félaga sem sáu bannið beinast fyrst og fremst
gegn sér en yrði lítið eða ekki beint gegn öðr-
um stéttum.
Afnám bjórbannsins
Bjórbannið var loks afnumið á Alþingi Íslend-
inga í maímánuði árið 1988 og ný lög tóku gildi
1. mars árið 1989. Af hverju var bannið
afnumið árið 1989, en ekki fyrr eða jafnvel síð-
ar? Ýmsar ástæður má tína til. Skoðanakannan-
ir voru ekki algengar á Íslandi fyrr en eftir 1980
og því óhægt um vik að meta afstöðu Íslend-
inga fyrir þann tíma. Þó er til ein könnun frá því
í mars 1977 sem Hagvangur gerði fyrir dag-
blaðið Vísi. Úrtakið var reyndar lítið en þar lýsti
meirihluti landsmanna yfir stuðningi við bjór-
bannið. Stuðningur Íslendinga við bjórinn jókst
þó jafnt og þétt allan níunda áratuginn, bæði í
Reykjavík og á landsbyggðinni og setti óneitan-
lega mikinn þrýsting á Alþingi að aflétta bann-
inu. Margir töldu það einnig óviðunandi mis-
munun að einungis þeir sem höfðu efni á að
ferðast til annarra landa gætu keypt bjór og
flutt með sér til landsins. Bjórlíkið, búið til úr
sterku áfengi og pilsner, endurspeglaði einnig
að mati margra fáránleika laganna.
Andstaða við bjór hafði verið mest meðal
íbúa dreifbýlisins og þingmanna þeirra auk full-
trúa verkalýðsflokkanna. Jafnframt var and-
staðan við bjórinn ætíð meiri meðal kvenna og
eldra fólks. Með auknum stuðningi við afnám
bannsins í samfélaginu og vaxandi þéttbýlis-
myndun dró smám saman úr þessari skýru
hópaskiptingu. Íslenskt samfélag gerbreyttist á
20. öld m.t.t. búsetu- og atvinnuþróunar. Nær
90% þjóðarinnar bjó í þéttbýli við afnám banns-
ins og atvinnuskiptingin var orðin svipuð og í
öðrum vestrænum ríkjum.
Kjördæmaskipanin fylgdi hins vegar ekki
þessum róttæku breytingum og ítök dreifbýlis-
ins á Alþingi áttu vafalítið þátt í að framlengja
lífdaga bjórbannsins. Þegar bjórinn var leyfður
árið 1988 bjuggu u.þ.b. 38 prósent þjóðarinnar
í Reykjavík, en Reykvíkingar áttu samt aðeins
29 prósent fulltrúa á þingi sem þó var hærra
hlutfall en oftast áður. Eins og áður kom mest-
ur stuðningur við leyfi á sölu og framleiðslu
bjórs úr röðum Sjálfstæðismanna. Það sem
kom einna mest á óvart í ljósi sögunnar var
hversu margir þingmenn Framsóknarflokksins
Fulltrúar þessara flokka bentu
iðulega á að bjórbannið
verndaði kjósendur þeirra
sérstaklega og að ef hann yrði
leyfður myndi veikleiki
verkafólks birtast í daglegri
ölvun í bæði starfi og leik.
28 Bjórinn Helgi Gunnlaugs 5.12.2002 16:52 Page 30