Tímarit Máls og menningar - 05.12.2002, Page 28

Fíkniefnavandi fortíðarinnar
Bjórbaráttan á Alþingi 1915–1989
Helgi Gunnlaugsson
Bjórbannið var án vafa eitt helsta deilumál ís-
lensku þjóðarinnar á 20. öld og þarf það ekki að
koma á óvart. Hér á eftir er greint frá hvaða
málflutningi var beitt með og móti lögunum á
Alþingi Íslendinga. Helstu rökin með bjórbann-
inu fólust öðru fremur í því að bjórinn ógnaði
sérstaklega ungu fólki og verkamönnum og að
heildardrykkja landsmanna myndi aukast og
margvísleg vandamál samfara áfengisdrykkju
vaxa að sama skapi. Fylgismenn bjórs töldu
hins vegar að það væri sérkennileg ráðstöfun
að banna bjór meðan sterkari drykkir væru
leyfðir og bentu á að einmitt bjórinn frekar en
sterkari drykkir gæti betrumbætt drykkjusiði
landsmanna. Breyttar samfélagsforsendur og
opnun samfélagsins leiddu smám saman til
aukins frjálslyndis í áfengismálum þjóðarinnar
sem m.a. fólu í sér afnám bjórbannsins 1989.
Heildarneysla áfengis hefur vaxið á síðustu ára-
tugum en er þó enn minni en í flestum öðrum
löndum Vesturlanda. Viðhorf landsmanna til
áfengis og drykkjuhegðan hafa orðið líkari því
sem tíðkast í öðrum nágrannalöndum þó enn
eimi nokkuð eftir af drykkjusiðum fyrri tíma.
Bjórbannið var án vafa eitt helsta deilumál ís-
lensku þjóðarinnar á síðustu öld og þarf það
ekki að koma neinum á óvart. Hvergi í hinum
vestræna heimi hefur það þekkst að leyft sé
allt áfengi nema hið veikasta stig þess, bjórinn.
Í flestum öðrum löndum er talið að skaðsemi
áfengis aukist með styrkleika og hafa því sterk-
ari drykkir frekar en hinir veikari verið litnir horn-
auga af ráðamönnum. Það er því fyllilega
ástæða til að staldra hér örlítið við og greina frá
inntaki þessara laga og hvaða málflutningi var
beitt með og móti lögunum á Alþingi Íslend-
inga. Í framhaldi er athyglisvert að velta upp
skyldleika barátturnnar gegn bjór á árum áður
við stríðið gegn fíkniefnum í dag. Segja má að
um leið og bjórnum var sleppt lausum í
samfélaginu hafi baráttan við fíkniefnin tekið
við af fullum þunga sem ekki sér fyrir endann
á.
Bjórinn var fyrst bannaður á Íslandi með
áfengisbanninu sem tók gildi árið 1915 en árið
1922 var gerð undantekning á lögunum.
Spænsk vín voru þá leyfð en ekkert annað
áfengi og ekki vín frá öðru landi en Spáni – og
voru það fyrst og fremst pólitísk sjónarmið og
viðskiptasjónarmið sem réðu þessari tilhögun
en ekki ígrunduð áfengisstefna. Í kjölfar þjóðar-
atkvæðagreiðslu um áfengisbannið árið 1933
voru síðan allar aðrar áfengistegundir en bjór
leyfðar til innflutnings og sölu árið 1935 og var
málum háttað þannig til ársins 1989 þegar bjór-
inn var loks leyfður til sölu og framleiðslu. Til-
lögur um leyfi fyrir bjór höfðu þá verið lagðar
fyrir þingið um tuttugu sinnum áður en bannið
var loks afnumið með lögum.
Helstu rökin með bjórbanninu fólust öðru frem-
ur í því að bjórinn ógnaði sérstaklega ungu fólki
og verkamönnum og að heildardrykkja lands-
manna myndi aukast og margvísleg vandamál
samfara áfengisdrykkju vaxa að sama skapi.
Hér á eftir verður gefin innsýn í ummæli nokk-
urra þingmanna gegn bjórnum sem sýna mjög
vel þann málflutning sem löngum einkenndi
andstæðinga bjórs:
,,Reynslan hefur leitt það í ljós, bæði hér á
landi og annars staðar, þegar völ hefur verið
á bæði sterkum drykkjum og áfengu öli, að
leiðin til vínhneigðar og drykkjuskaparóreglu
var sú, að unglingarnir byrjuðu á að drekka
áfengt öl, og komust þannig í kynni við ölv-
unaráhrif vínsins. Svo leiddust þeir stig af
stigi. Leiddist að bíða eftir ölvunaráhrifum
ölsins, vildu njóta þeirra sem fyrst og fóru þá
að drekka sterku drykkina. En áfenga ölið
vakti hjá þeim drykkjufýsnina“ (Pétur
Ottesen, 1934).
Þessi vísdómsorð urðu mjög áhrifarík og voru
óspart notuð næstu áratugi á eftir í ýmsum
myndum. Unglingarnir kynnast áfengi í gegn-
um bjórinn sem leiðir þá stig af stigi til sterkari
drykkja. Þetta eru sambærileg rök og lengi
hafa verið notuð um bann á kannabis í Banda-
ríkjunum. Þar hefur því gjarnan verið haldið
fram að kannabis ógni ungu fólki sérstaklega
enda hefur neysla efnisins löngum verið bund-
in við þann þjóðfélagshóp. Einnig sjáum við
svokallað „stepping stone“ sjónarmið sem
felst í því að bjórinn leiði til neyslu sterkari
drykkja. Þessi röksemd hefur einnig verið mjög
áberandi með kannabis, að neysla efna af því
tagi leiði smám saman til þess að fólk ánetjist
sterkari fíkniefnum. Svipaður málflutningur
hefur heyrst á Íslandi að fíkniefni ógni sér í lagi
ungu fólki og framtíðinni sé þar með stefnt í
voða. Kannabisneysla feli aukinheldur í sér
mikla hættu á misnotkun og leiði til neyslu
sterkari fíkniefna.
Fylgismenn bjórs töldu hins vegar að það sé
meira en lítið undarleg ráðstöfun að banna bjór
þegar sterkari drykkir eru leyfðir og bentu á að
einmitt bjórinn frekar en sterkari drykkir geti
betrumbætt drykkjusiði, ekki bara unglinga,
heldur og landsmanna allra. En málflutningur
28 Bjórinn Helgi Gunnlaugs 5.12.2002 16:52 Page 28