Tímarit Máls og menningar - 05.12.2002, Page 48

Í klóm klerkaveldis
Lilja Hjartardóttir
Klerkastjórninni í Íran virðist vandi á höndum, ef
marka má fréttir að undanförnu, og hún virðist
verða að játa ósigur sinn í þeirri fyrirætlan að
skapa hinn íslamska mann. Meirihluti þjóðar-
innar vill bætt samskipti við Vesturlönd og opn-
ara og réttlátara samfélag. Hávær mótmæli og
verkföll verða algengari og kjósendur tryggðu
umbótasinnum meirihluta á þingi árið 1996.
Stjórnkerfi Khomeinis tryggir fámennu klerka-
ráði hins vegar neitunarvald á ákvarðanir þings
og dómstóla og eftirmaður hans er í raun
alvaldur í hinu stolta ríki Persa. Það kraumar
undir í ríki klerkanna. Til þess að skilja hversu
lágan sess lýðræði og mannréttindi skipa er
nauðsynlegt að skoða söguna áður en lengra er
haldið.
Ung þjóð í fornu ríki
Íranir eru ein yngsta þjóð heimsins en um
helmingur þessarar fornu menningarþjóðar,
sem er um 66 milljónir, er undir 20 ára aldri.
Siðmenning Írana og konungsveldið er hins
vegar 2500 ára gamalt og búseta í Íran helm-
ingi eldri. Hin persneska menning svæðisins er
orðin til við samruna og samlögun mismunandi
menningarheima og má þar helsta telja Grikki,
Araba, Tyrki, Abbasida og Sassanida. Frá örófi
alda hefur Íran verið stjórnað af sterkum leið-
toga sem var einvaldur og jafnvel alvaldur. Hið
persneska „imperium“ hafði vinninginn gegn
hinni grísku „polis“ og hugmyndum Forn-
grikkja um dreifingu valdsins var hafnað.1
Íranskir leiðtogar fengu á sig guðlegt yfir-
bragð á 16. öld og margs konar goðsögur urðu
til þeim tengdar. Sannur leiðtogi finnur eymd
og sársauka þegnanna og útlægur leiðtogi snýr
aftur. Hafi hann blátt blóð í æðum er ekki efast
um lögmæti hans.2 Hið forna Íran náði yfir
svæði sem nú er Írak, Afganistan, Kákasusfjall-
lendið og hluti Mið-Asíu. Núverandi landamæri
eru aldargömul. Íbúarnir eru af margvíslegum
uppruna og tala mörg tungumál. Meðal fjöl-
mennustu minnihlutahópa landsins eru Azerar,
Kúrdar, Tyrkir og Turkmenistar en þeim er að
mestu haldið fyrir utan stjórn landsins. Nær all-
ir íbúar Írans eru sjíta-múslimar, um 10% eru
súnní-múslimar, örlítill minnihluti eru bahaíar,
sem eru ofsóttir, fylgjendur Zaraþústra, sem
voru hin fornu trúarbrögð í landinu, kristnir og
gyðingar.
Brot úr stjórnmálasögu landsins
Íran er eitt af fáum löndum þriðja heimsins
sem ekki varð nýlenda Evrópuveldanna. Stjórn
landsins var hins vegar veikburða og Rússar og
Bretar komust til áhrifa í verslun og viðskiptum
á 19. og 20. öld. Bretar fundu olíu í Íran árið
1908 og stofnuðu síðar Anglo-Iranian olíufélag-
ið. Heimamenn fengu 16% af árlegum hagnaði
félagsins. Íran á land að sjó við Kaspíahaf og
Persaflóa og hefur landfræðileg lega ráðið
miklu um áhrif þess á svæðinu. Fyrsta bylting
20. aldarinnar í Íran var stjórnarskrárbylting árið
1905 en þá var gerð tilraun til að draga úr valdi
keisarans (shahinshah – konungi konunganna).
Á þeim tíma stóð efnahagur landsins tæpt,
skuldir við Bretland og Frakkland voru miklar og
trúarleiðtogar og kaupmenn tóku höndum sam-
an við að koma forsætisráðherranum frá völd-
um. Hinn deyjandi keisari samþykkti nýtt þing
og stjórnarskrá sem byggð var á evrópskri
stjórnskipan. Slíkt stjórnarfar gekk þó í berhögg
við pólitíska og trúarlega menningu landsins og
stóð stutt eftir að átök brutust út milli fylgis-
manna keisarans og stjórnarskrársinna. Nokkru
seinna gekk í gildi samningur milli Írana, Rússa
og Breta sem í raun skipti landinu í áhrifasvæði
þeirra síðarnefndu.
Eftir að Rússar drógu sig út úr fyrri heims-
styrjöldinni rýmkaðist um Breta en þeir voru
komnir að endimörkum útrásar heimsveldis-
ins. Herforinginn Reza Shah Pahlavi komst til
valda árið 1921 og hóf hann þegar að byggja
upp innviði samfélagsins í anda hins tyrkneska
Atatürks. Áratug seinna sleit Pahlavi samn-
ingnum við breska olíufélagið, hótaði því öllu
illu og margfaldaði greiðslur félagsins í ríkis-
sjóð. Bretar sáu sitt óvænna og gengu að
öllum skilmálum keisarans. Í seinni heimsstyrj-
öldinni dró Pahlavi taum Þjóðverja sem leiddi
til hernáms Breta og útlegðar keisarans árið
1941. Sonur hans, Mohammad Reza Shah Pa-
hlavi, tók við völdum og hélt uppbyggingunni
áfram. Það kom í hlut hans að flýja ríki sitt
tvisvar. Í fyrra skiptið árið 1953, eftir að
Muhammad Mosadeq forsætisráðherra þjóð-
nýtti olíuiðnaðinn og neitaði að fara frá völdum.
Bandaríkjamenn komu honum frá með stuðn-
ingi Breta og keisarinn sneri heim, að því er
Írönum virtist í skjóli Vesturveldanna. Upp frá
þessu jókst andúð á Bandaríkjunum og Vestur-
löndum.
Árið 1963 fengu konur kosningarétt og lög-
48 Íran 5.12.2002 16:57 Page 48