Morgunblaðið - 23.10.2015, Blaðsíða 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. OKTÓBER 2015
HJÓLA- OG SPORTVÖRUVERSLUNIN · FAXAFENI 7 · SÍMI 5 200 200 · GAP.IS
EKKISLEIKJA
MALBIKIÐ Í FROSTINU!
-NAGLADEKKIN
UNDIRHJÓLIÐ
FÁST ÍGÁP
Það er vaskur hóp-
ur karla og kvenna
sem starfar innan
fangelsa landsins.
Störfin þar eru hvert
öðru mikilvægara –
því má ekki gleyma.
Fangelsi eru við-
kvæmir vinnustaðir
þar sem starfsmenn
eru í daglegum sam-
skiptum við fólk sem
orðið hefur fótaskortur í lífinu með
margvíslegum hætti; sumir fangar
kljást auk þess við ýmsan vanda af
heilsufars- og félagslegum toga.
Fólkið, fangarnir, er komið í að-
stæður sem eru afar framandi
venjulegu lífi. Það sem fangar
finna mest fyrir í fyrstu eru hvers
kyns skorður og hindranir sem
draga úr almennum lífsgæðum.
Gæði lífsins innan fangelsis eru
rýr í roði miðað við frelsið sem býr
utan múrsins. Það eitt og sér
ásamt mörgu öðru hefur áhrif á
fangana sem manneskjur. Þeir
skoða líf sitt og gjörðir og takast á
við ástæðu þess að vera komnir
skyndilega bak við lás og slá – það
geta hvort tveggja verið einfaldar
ástæður sem og flóknar. En að-
stæður þeirra eru mjög oft
brenndar marki sárinda og kvíða.
Þetta er fangelsi –
stofnanir sem ríkið á og rekur
Fangaverðir gegna mikilvægum
störfum í þessum stofnunum hins
opinbera. Störf þeirra fara ekki
hátt en eru ábyrgðarmikil og
vandasöm. Jafnframt geta þau ver-
ið býsna erfið á stundum. Ekki svo
að skilja að beita þurfi oft líkams-
kröftum á vettvangi hversdagsins
heldur eru samskipti innan þessa
fyrirbæris mannlegs lífs, sem heit-
ir fangelsi, á köflum flókin og gera
býsna miklar kröfur um innsæi í
viðkvæmar aðstæður, skilning, for-
dómaleysi og væntumþykju en
samtímis festu og ákveðni. Þol-
inmæði er sömuleiðis bráðnauðsyn-
legur eiginleiki. Fangaverðir sem
búa ekki yfir slíkum kostum
staldra ekki lengi við í starfi.
Margir fangaverðir hafa sýnt ein-
staka samskiptahæfni og gert líf
fanga bærilegra en ella. Þeir hafa
eytt mörgum stund-
um í viðtöl við fanga
þegar allir heimsins
sérfræðingar eru víðs
fjarri (með fullri virð-
ingu fyrir þeim) og
linað hugarkvalir
þeirra og hvatt þá til
betra lífs. Sú þjónusta
hefur verið unnin í
hljóði og kannski til
fárra fiska metin.
Margir fangar hafa
látið þau orð falla að
sumir fangaverðir
hafi beinlínis bjargað lífi þeirra.
Fangelsi með slíka fangaverði er
betri staður en ella og mannbæt-
andi.
En allir þeir sem vinna með
fólki vita að sú vinna tekur sinn
toll af sálartetrinu. Hún getur ver-
ið sár og rífandi; njóti viðkomandi
starfsmaður til dæmis ekki form-
legrar og faglegrar handleiðslu af
einhverju tagi getur hún smám
saman sogið úr honum kraft og
gert hann veikari fyrir.
Samskipti við fanga innan fang-
elsis ganga allajafna vel fyrir sig
frá degi til dags. Fangelsin eru að
mestu rammur karlaheimur og
menn vissulega misfrekir til rýmis
eins og gengur og gerist. Fangar
virða góða og trausta fangaverði
og geta eignast trúnað þeirra
hvort heldur vörðurinn er nú karl
eða kona. Oftar en einu sinni hefur
til dæmis komið fyrir að fangi hef-
ur séð góða foreldraímynd í fanga-
vörðum og traust samband jafnvel
haldist ævina út í sumum tilvikum.
Fangaverðir hafa fundið til með
föngum og viljað rétta þeim hjálp-
arhönd þar sem vissulega skyn-
semi hefur ráðið för sem og vænt-
umþykja ásamt hollri, foreldralegri
hvatningu. Þau dæmi eru líka því
miður til þegar maður bregst
manni og slík brigð geta svo sann-
arlega reynt á og verið sár enda
þótt menn forðist að taka vinnuna
inn á sig. En kjarni málsins er
ætíð sá að fangaverðir kynnast
föngunum sem manneskjum, ein-
staklingum með vonir um betra líf
og hamingjusamara, en ekki sem
félagslegum fyrirbærum. Mannlegi
þátturinn má nefnilega aldrei glat-
ast.
Starfsfólk fangelsa vinnur krefj-
andi vinnu í fremstu víglínu og
meðal annars með fíkniefnasjúka
fanga sem margir ættu í raun og
vera að vera á sjúkrahúsum. Þá er
ekki síður ástæða til að nefna
fanga sem glíma við geðræna sjúk-
dóma. Það er sá hópur í velferð-
arsamfélaginu sem enginn virðist
vilja eiga. Dæmi eru um mjög geð-
sjúka menn í fangelsum sem þau
beinlínis sitja uppi með og fá ekki
geðlæknishjálp enda þótt margoft
sé leitað eftir henni. Slíkt er auð-
vitað fyrst og síðast brot á mann-
réttindum hins sjúka, frelsissvipta
einstaklings, og sömuleiðis eru
fangaverðir settir í aðstæður sem
þeir hafa eðli máls samkvæmt ekki
hlotið neina klíníska menntun til
að glíma við. Þrátt fyrir það hafa
fangaverðir sinnt þessum sjúku og
brotnu mönnum af mikilli mann-
gæsku sem hvergi lærist nema í
uppeldinu heima. Þeir eiga heiður
skilinn fyrir framgöngu sína.
Nú er þrengt að margvíslegri
starfsemi fangelsa í landinu undir
merki hagræðingar. Það gerir
fangelsin að erfiðari vinnustöðum
en ella og margt verður þyngra
fyrir fæti. Fangaverðir finna fyrir
því. Og þrengingin bitnar ekki síð-
ur á föngunum sjálfum. Lítið dæmi
skal nefnt: Það kemur iðulega fyr-
ir að sé fangavörður veikur þá er
brugðið á það ráð að loka vinnu-
stað fanga eða fella niður hluta af
daglegri útivist vegna þess að ekki
eru til fjármunir til að kalla á af-
leysingamann í stærsta fangelsi
landsins. Hvort tveggja er slæmt.
Reyndar afleitt.
Fangelsi eru vinnustaðir fólks,
frjálsra einstaklinga og ófrjálsra.
Ríkið á og rekur fangelsi lands-
ins. Það verður að standa sóma-
samlega að því verki – er það
ekki?
Raunveruleikinn í fangelsi
Eftir Hrein S.
Hákonarson »En kjarni málsins er
ætíð sá að fanga-
verðir kynnast föng-
unum sem manneskjum,
einstaklingum með von-
ir um betra líf og ham-
ingjusamara …
Hreinn S. Hákonarson
Höfundur er fangaprestur
þjóðkirkjunnar.
Einstaklingur með
fötlun fær bætur úr
ríkissjóði vegna þess að
hann er sökum fötlunar
sinnar ófær um að afla
sér tekna.
Bætur eru lágar og
það er eins og það sé
helsta markmið „kerf-
isins“ að tryggja það að
enginn hafi það of gott.
Þannig að betra er að
tryggja að sem flestir
hafi það jafn slæmt í stað þess að
margir geti haft það gott.
Það kerfi sem við búum við er úr
sér gengið og úrelt. Kerfið er „við og
þið“, þ.e. þið sem þurfið á okkur að
halda. Það er löngu tímabært að
breyta þessu fyrirkomulagi þannig að
fólk með fötlun hætti að vera bóta-
þegar og verði í þess stað launþegar.
Það er grundvallarmunur á því að
vera bótaþegi eða launþegi. Nú þegar
verið er að vinna að breytingum á at-
vinnumálum fatlaðs fólks þá eigum
við að hafa metnað og gera raunveru-
legar breytingar.
Launaseðill fatlaðs fólks á að vera
eins og launaseðill annarra starfs-
manna, þar sem greitt
er í lífeyrissjóð og
verkalýðsfélag eins og
hjá öðru starfsfólki.
Sú kvöð ætti að vera á
þessari greiðslu að hver
einstaklingur ætti að
mæta til vinnu eða í
virkniúrræði sem hon-
um væri séð fyrir af
sveitarfélagi eða öðrum
aðila, þó ekki væri nema
hluta úr degi hjá þeim
einstaklingum sem búa
við mjög skerta starfs-
getu.
Hafi einstaklingur tækifæri á að
sækja sér auknar tekjur með vinnu
eða öðrum hætti getur sá ein-
staklingur gert það líkt og hver ann-
ar. Þær tekjur eru þá skattaðar með
nákvæmlega sama hætti og hjá öðr-
um í gegnum almennt skattkerfi.
Þannig getur fatlað fólk verið að
leggja til samfélagsins með skatt-
greiðslum sínum eins og aðrir þegnar
þjóðfélagsins.
Hugarfarsbreyting gagnvart fötl-
uðu fólki er tímabær og sú grundvall-
arbreyting að fatlað fólk færist frá
því að vera bótaþegar í að vera laun-
þegar er einfaldlega réttlætismál.
Bótaþegi
eða launþegi
Eftir Guðmund
Ármann Pétursson
Guðmundur Ármann
Pétursson
»Nú þegar verið er að
vinna að breytingum
á atvinnumálum fatlaðs
fólks þá eigum við að
hafa metnað og gera
raunverulegar breyt-
ingar.
Höfundur er framkvæmdastjóri Sól-
heima og sveitarstjórnarmaður.
Fimm manna fjöl-
skylda frá Albaníu
verður send úr landi
eftir langa bið og
óvissu, eftir að tekist
hefur loks að tryggja
þremur börnum
skólavist. Fólkið er
sett til hliðar af póli-
tískum ástæðum í
heimalandinu og á sér
ekki viðreisnar von.
Það leitar hingað af
sömu hvötum og aðrir sem sjá hér
öruggt og gefandi umhverfi, ekki
ólíkt því sem margur maðurinn
hefur gert, svo sem Þjóðverjinn
Renate (?) 1948, Ungverjinn Lazlo
(?) 1956, kínverski Víetnambúinn
Dao (?) 1985 og Palestínumaðurinn
Rashid (?) 1995. Ekkert þeirra átti
líflát yfir höfði sér og við buðum
þau velkomin. Af hverju? Vildum
við sýna mannúð í verki, kristi-
legan kærleika eða að hér væri
rými fyrir nokkurn fjölda í sömu
stöðu? Eða var um uppgerð-
armanngæsku að ræða, svo heim-
urinn gæti séð að við erum hvorki
rasistar né gersneydd mann-
kærleika?
Við höfum heyrt og séð margar
fréttir af grátandi börnum, hljóð-
um einstaklingum, sundurstíuðum
hjónum og hnípnum fjölskyldum
sem eru send, jafnvel í fylgd svart-
klæddra manna, úr landi. Og heyrt
fréttir af fólki sem bíður mánuðum
eða árum saman í lamandi óvissu
um örlög sín. Brottvísunin nú hef-
ur stoð í alþjóðasamkomulagi
kenndu við Dublin. Undirmönnuð
stofnun, sem er fulltrúi okkar
gagnvart umheiminum, metur um-
sóknir flóttamanna eða hælisleit-
enda og kannar bakgrunn þeirra. Í
máli albönsku fjölskyldunnar
kemst stofnunin að því
að þau eru ekki í lífs-
hættu heima fyrir og
því skuli þau hverfa
héðan á vit þess
óþekkta. Ekki fer hér
fyrir efa og heldur
ekki fyrir þeirri hugs-
un að útskúfun eða, ef
mildara orð er notað,
fátækragildra, geti
næstum jafnast á við
örkuml eða óbærilegt
líf.
Fráleitt er að úr-
skurður um líf eða dauða („ekki í
lífshættu“), fundinn upp í íslenskri
ríkisstofnun, geti ráðið öllu um
framtíð þriggja barna sem ekkert
hafa annað gert af sér en biðja sér
menntunar, frelsis og atvinnu á Ís-
landi. Vissulega getum við ekki
tekið við þúsundum manna á ári en
svo fáir eru þeir sem hingað koma
og biðja sér griða að það er rétt-
mæt krafa að þessi tiltekna fjöl-
skylda fái að vera um kyrrt. Þá er
um leið horft til óvissra örlaga sem
hundruð manna hafa horfst í augu
við eftir brottför héðan, allt frá því
á árunum fyrir seinni heimsstyrj-
öldina. Engan úr hópi þeirra sem
vísað er úr landi ár hvert hef ég
þekkt en sem almennur þegn of-
býður mér miskunnarleysið.
Lífshætta eða ekki?
Eftir Ara Trausta
Guðmundsson
Ari Trausti
Guðmundsson
» Við getum ekki tekið
við þúsundum á ári
en svo fáir eru þeir sem
biðja sér griða að það er
réttmæt krafa að þessi
fjölskylda fái að vera um
kyrrt.
Höfundur er jarðvísindamaður
og rithöfundur.
- með morgunkaffinu