Morgunblaðið - 28.11.2015, Blaðsíða 30

30 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. NÓVEMBER 2015
Bankastræti 12 | 101 Reykjavík | Sími 551 4007skartgripirogur.is
TACTILE
TECHNOLOGY
It’s time to
go higher.
TISSOT T-TOUCH
EXPERT SOLAR
TIS SOTWATCHES .COM
TISSOT, INNOVATORS BY TRADITION
Fyrr á tímum var börnum kennt að tala rétt af öllu minna umburð-arlyndi en nú tíðkast. Þegar þau töluðu vitlaust voru þau um-svifalaust leiðrétt og stanslaust ef þau létu sér ekki segjast. „Ekkisegja heingur, segðu hangir!“ Eftir að hafa verið margminnt á hið
rétta fóru börnin út í lífið og ávítuðu aðra sem ekki töluðu rétt mál. Snjallir
foreldrar bentu börnunum á að „heingikjöt“ væri ekki til og eftir það sögðu
þau flest „hangir“.
Nú á dögum er fólki uppálagt að leiðrétta börn með því að endurtaka mál-
farslega rétt það sem þau sögðu. Þau eru því ekki ávítt heldur er þeim leið-
beint um leið og hlustað er á þau og samtalið getur haldið áfram.
Fátt er eins dónalegt og að leiðrétta aðra með því að grípa fram í fyrir
þeim og benda á málvillu, einkum ef fleiri eru viðstaddir. Orðræðan hættir að
snúast um málefnið þegar „málfarslögga“ er á staðnum. Það eina sem mál-
farslöggan hefur upp úr krafsinu er að niðurlægja þann sem annaðhvort
varð á í messunni eða kann ekki
betur. Ábendingar um málfar
eru líklega best þegnar í
tveggja manna tali og á vinsam-
legum nótum, þ.e. ef viðkom-
andi getur ekki stillt sig um að
benda á ambögur í máli við-
mælanda síns.
Í sjálfsævisögu Málfríðar Einarsdóttur, Samastað í tilverunni, sem kom
fyrst út 1977, er áhugaverð lýsing á tveimur bræðrum sem „voru slíkir mál-
vöndunar-yfirgangsseggir, að enginn af hinum yngri, síst stúlkurnar, þorði
að mæla orð frá vörum af ótta við að verða sproksettur af þessum harð-
stjórum. Og þögðu því allir. Jafnvel rifrildið doðnaði út. Og varð úr þessu
húsi, sem hefði átt að vera kátt, eitt þagnarinnar og dauðans hús þar sem
Hinir tveir sátu gneypir og grimmir eins og örn á kletti yfir málsemdarhlut
systkinanna, en veslings stúlkurnar sátu hljóðar og spunnu, buguð úr þeim
kætin.“ (125:2008). Ekki vildi Málfríður meina að umræddir menn væru betri
íslenskumenn en aðrir. Um annan þeirra sagði hún jafnframt í fyrrnefndri
bók að ekki hefði verið ýkjamikið varið í tungutak hans: „[…] það var sem
snúið út í hött, uppfullt af ólíkindalátum. Þetta hafði hann upp úr sínu yf-
irlæti og mikilmennsku […] og ekki er til stafur skrifaður eftir þann mann,
og verður aldrei.“ Þetta dæmi sagðist hún tilfæra til viðvörunar.
Mikilvægt er að leyfa fólki að tjá sig og leiðrétta það ekki í miðri frásögn í
umvöndunartón. Slík framkoma getur þaggað niður í mælskustu mönnum.
Þegar málvöndun er annars vegar er vert að hafa í huga hvenær best er að
hafa sig í frammi. Er til dæmis við hæfi að hefja íslenskukennslu þegar fólk,
sem hefur ekki gott vald á málinu, verður á vegi manns? Sjálfskipaðar mál-
farslöggur verða seint vel liðnar. Sumir miðla af visku sinni hvar og hvenær
sem er. Þeir meina eflaust vel þó að öðrum finnist þeir upphefja sig á kostnað
annarra. Hvar á þá að draga mörkin? Það verður hver að gera upp við sig.
Hengur
Öðrum sagt til
Tungutak
Eva S. Ólafsdóttir
eva@skyrslur.is
Málfarslögga Sjálfskipaðar málfarslöggur verða seint vel liðnar.
Takist vel til um meðferð og samþykkt Alþingis áþingsályktunartillögu þeirri sem Kristján ÞórJúlíusson heilbrigðisráðherra hefur lagt fram áAlþingi og mælt fyrir, um stefnu og aðgerða-
áætlun í geðheilbrigðismálum til næstu fjögurra ára og
framkvæmd þeirrar áætlunar, er ekki fráleitt að ætla að
fram undan séu umtalsverð tímamót í geðheilbrigðis-
málum á Íslandi. Ekki verður betur séð en að í tillögunni
sé að finna meginatriði í þeim ábendingum sem fram hafa
komið í opinberum umræðum um þessi mál á undan-
förnum árum.
Sjálfum finnst mér mest um vert þá þætti í þessari til-
lögu sem snúa að börnum, bæði börnum sem eiga foreldri
sem á við geðsjúkdóm að stríða og börnum sem sjálf þjást
af geðröskunum.
Þessi þáttur málsins kemur fram í „meginmarkmiðum
geðheilbrigðisstefnu“, en þar er
lögð áherzla á að „uppeldisskilyrði
barna stuðli að vellíðan þeirra“.
Um það segir enn fremur:
„Að draga úr hættu á að geð-
heilsuvandi flytjist milli kynslóða
með því að veita einstaklingum með
geðraskanir og fjölskyldum þeirra
fræðslu og meta þörf fyrir stuðning
í uppeldishlutverki þeirra. Að styðja börn fólks með geð-
raskanir í samræmi við aldur og þroska.“
Í greinargerð tillögunnar segir um þetta tiltekna atriði:
„Geðrænn vandi foreldra er þekktur áhættuþáttur fyrir
líðan barna og getur haft áhrif á þroska þeirra og geð-
heilsu og því mikilvægt að alltaf sé hugað að börnum
þeirra, sem glíma við geðsjúkdóma. Hægt er að hafa já-
kvæð og verndandi áhrif á líðan og stöðu þessara barna
eins og kemur fram í erlendum rannsóknum. Hér er lagt
til að setja á fót ákveðna þjónustu í nærumhverfi þar sem
talað er við foreldra með geðraskanir um börnin þeirra.
Tilgangur þess að tala um börnin við foreldra er að draga
úr flutningi geðheilsuvanda milli kynslóða … Á hinum
Norðurlöndunum hefur verið lögleitt að fagfólk í fé-
lagsþjónustu og heilsugæslu kunni aðferðir til að ræða við
foreldra með eða án barnanna um geðræna erfiðleika
þeirra. Einnig hafa sjálfshjálparhópar fyrir unga aðstand-
endur (16-25 ára) verið stofnaðir á vegum hins opinbera í
þessum löndum en í náinni samvinnu við hagsmuna-
samtök. Með lagasetningunni hefur fylgt fjármagn til að
mennta og þjálfa fagfólk ásamt fjármagni í vísindarann-
sóknir.“
Hér mætti kannski skerpa svolítið á í meðförum þings-
ins og undirstrika mikilvægi þess að foreldrum sé leið-
beint um hvernig þeir eigi að tala við börn sín í tilvikum
sem þessum og ekki má gleyma þeim börnum sem eru svo
ung að þau geta hvorki talað né skilið en finna og skynja
hvort þau eru í nánd við móður sína eða ekki. Rof í
tengslum sjúkrar móður og ungbarns getur haft alvar-
legar afleiðingar síðar á lífsleiðinni.
Í tillögunni er gert ráð fyrir að efla þjónustu á göngu-
deild BUGL. Um það markmið segir í greinargerð tillög-
unnar:
„Um 120 börn bíða eftir þjónustu BUGL. Meðalbiðtími
er 9 mánuðir en getur verið allt að 18 mánuðir. Mikilvægt
er að stytta þessa bið og sinna betur ungu börnunum og
fjölskyldum þeirra. Fjöldi rannsókna sýnir að inngrip
snemma í æsku skiptir mestu máli um þróun einkenna,
styttri tími í meðferð og er hagkvæmast hvað varðar
kostnað.“
Hér er ástæða til að stöðva við. Fólk leitar ekki eftir
þjónustu göngudeildar BUGL fyrr en vandamálin eru
komin á alvarlegt stig. Hvað heldur
fólk að gerist í lífi þessara barna og
unglinga og fjölskyldna þeirra á með-
an beðið er í svo langan tíma?
Yfirleitt er skynsamlegt að spara
stóru orðin en þetta er hneyksli.
Enn eitt atriði sem fram kemur í
þingsályktunartillögunni varðar skim-
un fyrir kvíða, þunglyndi og áhrifum
áfalla meðal barna í efstu deildum grunnskóla. Í greinar-
gerð segir:
„Í Breiðholti hefur verið skimað fyrir kvíða og depurð
meðal unglinga frá árinu 2009 … Í framhaldi af fyrirlögn
skimunarlista hefur verið hringt til allra foreldra sem
mælast yfir viðmiðum, boðið viðtal og námskeið og bent á
aðrar leiðir. Ef unglingur svarar spurningu játandi um að
vilja taka eigið líf þá er hringt samdægurs til foreldra,
upplýst um stöðuna og boðið viðtal. Námskeið, sem boðið
er upp á byggist á hugrænni atferlismeðferð.“
Þessi aðferð, sem er ný af nálinni, er afar áhugaverð.
Fjölmargt annað kemur fram í þessari tillögu, sem
skiptir máli. Þar má nefna að fólk geti fengið „meðferð og
stuðning sálfræðinga á heilsugæzlustöðvum vegna algeng-
ustu geðraskana …“.
Þá er gert ráð fyrir að auka reglubundna fræðslu um
geðheilsu og geðraskanir fyrir starfsfólk í heilbrigðisþjón-
ustu. Þetta er algert grundvallaratriði og fagnaðarefni að
á þessum sérstaka vanda verði tekið.
Á ráðstefnu Geðhjálpar fyrir skömmu komu fram
margar gagnlegar ábendingar, sem ég hygg að hafi verið
komið á framfæri við viðkomandi þingnefnd. Þá hef ég
heyrt utan að mér að þeir sem starfa með fólki sem á við
vanda að stríða vegna ADHD hafi áhyggjur af því að þeim
þætti sé ekki nægur gaumur gefinn í tillögunni og má ætla
að viðkomandi þingnefnd taki þann þátt til skoðunar.
Gera má ráð fyrir að víðtæk samstaða verði um þessa
tillögu á Alþingi en auðvitað er mikið verk óunnið við að
koma þeirri aðgerðaráætlun sem tillagan snýst um í fram-
kvæmd.
En hér er lagt af stað í nýja vegferð af miklum metnaði
og góðum vilja. Þess vegna er ástæða til bjartsýni um
framhaldið.
Fram undan geta verið tíma-
mót í geðheilbrigðismálum
Þingsályktunartillaga heil-
brigðisráðherra boðar
mikilvægar breytingar í
meðferð barna og unglinga.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Íbókinni Appelsínum frá Abkasíueftir Jón Ólafsson heimspeking,
sem út kom 2012, berst talið að Vetr-
arstríðinu (bls. 285). „Það var stríð
Rússa við Finna en þeir fyrrnefndu
réðust yfir landamærin haustið 1939
til að ná af Finnum þeim hluta Karel-
íu sem hafði fallið þeim í skaut 1918
þegar Finnland varð sjálfstætt ríki.“
Hér er flest rangt. Finnland varð í
fyrsta lagi ekki sjálfstætt 1918, held-
ur 6. desember 1917, og viðurkenndu
Kremlverjar sjálfstæði þess strax 18.
desember það ár. Borgarastríð var
háð í landinu á útmánuðum 1918, en í
Tartu 1920 sömdu Finnar við Kreml-
verja um landamæri ríkjanna.
Engin rússnesk svæði (önnur en
Petsamo við Íshaf) höfðu í öðru lagi
fallið í skaut Finna við fullt sjálf-
stæði. Kremlverjar viðurkenndu í
Tartu-samningnum 1920 að lang-
mestu leyti landamærin frá 1809,
þegar Finnland gekk undan Svíum
og varð stórhertogadæmi, sem laut
Rússakeisara. Rússar höfðu þá skilað
Finnlandi aftur svæðum í Kirjála-
landi (Karelíu), sem þeir höfðu unnið
á öndverðri átjándu öld eftir stríð við
Svía. Þessi svæði voru byggð Finnum
og hluti af Finnlandi nema tímabilið
1721-1809.
Í griðasáttmála Hitlers og Stalíns í
Moskvu 23. ágúst 1939 var hins vegar
samþykkt, að Finnland væri á áhrifa-
svæði Stalíns. Í samningaumleit-
unum skömmu fyrir Vetrarstríðið
höfðu Finnar boðist til að afhenda
Rússum svæði í Kirjálalandi, en vísað
á bug kröfum Stalíns um herstöðvar í
landinu, eins og hann hafði fengið í
Eystrasaltslöndum.
Tilgangur Stalíns með Vetrarstríð-
inu 1939-1940 var ekki að endur-
heimta nein rússnesk svæði, heldur
leggja undir sig Finnland. Ella hefði
hann ekki stofnað í stríðsbyrjun lepp-
stjórn finnskra kommúnista í Teri-
joki. Hún átti að taka völd eftir sigur
Rauða hersins. En Finnar vörðust of-
ureflinu allir sem einn, hraustlega
mjög, auk þess sem Stalín óttaðist, að
Bretar og Frakkar myndu veita þeim
aðstoð. Hertaka Finnlands reyndist
of dýr og áhættusöm. Þess vegna
ákvað Stalín að leysa leppstjórnina í
Terijoki upp, semja vorið 1940 frið í
Vetrarstríðinu og fá þau svæði í Kir-
jálalandi, sem hann taldi sér hern-
aðarlega mikilvæg. Ella hefði hann
farið eins með Finnland og Eystra-
saltsríkin: Fyrst var krafist her-
stöðva, löndin síðan hertekin og þau
loks neydd inn í Ráðstjórnarríkin.
Jón Ólafsson má vitaskuld segja
söguna frá rússnesku sjónarmiði og
skeyta ekki um hið finnska. En hann
verður að fara rétt með staðreyndir.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Finnagaldur
Jóns Ólafssonar