Morgunblaðið - 07.11.2015, Blaðsíða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. NÓVEMBER 2015
Jólasnyrtingin Að ýmsu þarf að hyggja þegar jólin nálgast og hér snyrtir Guðrún Harðardóttir, dýralæknir hjá Dýralæknastofu Reykjavíkur, klærnar á Bellu, sem horfir hugfangin á.
Árni Sæberg
Kostnaður við heil-
brigðisþjónustu hefur
aukist og mun halda
áfram að vaxa hraðar
en verg landsfram-
leiðsla. Fólk lifir nú
lengur en áður og verði
engar breytingar gerð-
ar á heilbrigðisþjón-
ustu stefnir í að sam-
félag okkar muni með
tímanum ekki geta staðið undir
kostnaði við þjónustuna. Fólk er al-
mennt meðvitað um þessa þróun og
er tilbúið að fjárfesta í heilsu sinni og
forvörnum gegn aldurstengdri
hrörnun. Þegar veikindi koma upp
vill fólk geta treyst því að viðeigandi
heilbrigðisþjónusta sé í boði án veru-
legs aukakostnaðar.
Hröð þróun upplýsingatækni
Í erfiðum rekstri Landspítalans og
heilbrigðisþjónustu við eldra fólk
leynast tækifæri til nýsköpunar. Með
teymisvinnu fagfólks í öldrunarþjón-
ustu heilsugæslu, sjúkrahúsa og fé-
lagsþjónustu skapast möguleikar á
að stórbæta þjónustuna. Fyrst þarf
að greina heildarþarfir, ákveða hvaða
þjónusta verður boðin, hver veitir
hana og hvenær. Hanna þarf þjón-
ustuna með tilliti til þess að ná fram
hámarksgæðum og nýtingu þeirra
auðlinda sem hún krefst – en það eru
einkum starfskraftar. Gæði og ör-
yggi þjónustunnar skipta mestu, að
hún sé áreiðanleg, fylgja megi eftir
framkvæmd hennar og tryggja að
hún sé aðgengileg fyrir þá sem njóta
hennar. Þá þarf að skilgreina hvaða
viðmið eiga að gilda um gæði. Oft eru
þeir sem njóta þjónustunnar sjálfir
illa færir að meta gæði hennar eða
gera athugasemdir. Þá er mikilvægt
að aðstandendur séu hafðir með í
ráðum, þeir upplýstir og þeim gert
kleift að styðja sitt fólk eins og að-
stæður leyfa.
Upplýsinga- og fjarskiptatækni er
lykill að lausn vandans. Svonefndar
snjalllausnir sem byggjast á þeirri
tækni geta rutt úr vegi ýmsum hindr-
unum og greitt götu umbóta í heil-
brigðisþjónustu sem og á aðliggjandi
velferðarsviðum samfélagsins. Þær
þjóðir sem eiga þess kost að nýta
þessa þróun tækninnar geta stór-
bætt þjónustu við eldra fólk og aukið
umfang hennar án þess að kostnaður
hækki að sama skapi. Fyrst er að
nefna nútímavæðingu í meðferð heil-
brigðisupplýsinga. Heilbrigðisgögn
má gera mun aðgengilegri fyrir heil-
brigðisstarfsmenn en nú er. Ef
tryggja á rétta meðferð og góða ráð-
gjöf verða upplýsingar að vera bæði
réttar og ítarlegar. Rafrænt heild-
rænt öldrunarmat InterRAI er að-
ferð sem reynst hefur vel til að ná ut-
an um aldurstengdar breytingar í lífi
fólks, s.s. marga sjúkdóma, lyfja-
notkun, færnitap og breytingar á fé-
lagslegum aðstæðum. Þessa aðferð
má nýta á öllum sviðum heilbrigðis-
og félagsþjónustu fyrir eldra fólk og
fólk með langvinna sjúkdóma óháð
aldri.
Öryggisnet fyrir eldra fólk
Flestir vilja búa heima sem lengst
og í orði kveðnu hefur það verið
stefna stjórnvalda að styðja við sjálf-
stæði eldra fólks. Til að það gangi
eftir þurfa að koma til margs konar
lausnir til hjálpar eldra fólki sem vill
búa heima þrátt fyrir skerta færni.
Auðvelt er að mæla margs konar at-
hafnir og virkni fólks, telja skref,
mæla ferðir upp og niður stiga og
jafnvel að skynja þegar fólk fellur til
jarðar. Fram eru komnar aðferðir til
þess að staðsetja fólk sem hægt er að
nýta, t.d. fyrir fólk með heilabil-
unarsjúkdóm. Einnig fást nú úr sem
gamalt fólk getur borið og notað sem
farsíma með innbyggðri stað-
arákvörðun. Þá fást hurðalásar sem
stýrt er með farsíma og veita má til-
teknum aðilum heimild til að opna.
Þá geta þjónustuaðilar sjálfir, að
fenginni aðgangsheimild, opnað dyr
með auðkenningu um farsíma. Skrá
má með þar til gerðum hugbúnaði
veitta þjónustu eins og heimilisþrif,
heimsóknir hjúkrunarfræðinga,
sjúkraþjálfara eða lækna. Einnig má
senda með sjálfvirkum hætti skilaboð
til aðstandenda eða annarra þeirra
sem koma að þjónustu og mynda
saman öryggisnet í kringum aldr-
aðan einstakling. Það er vandi að út-
færa þjónustukeðju heimaþjónustu
heilsugæslu og félagsþjónustu svo vel
fari. Ef raunverulega á að veita ein-
staklingsmiðaða þjónustu getur þjón-
ustukeðjan orðið flókin sé ekki vel að
öllu gætt. Til að hugmyndin nái vel
fram að ganga þarf að fela einum að-
ila frumkvæði og ábyrgð á allri þjón-
ustu gagnvart tilteknum einstaklingi.
Slíkur aðili stýrir síðan hópi fagaðila.
Lífsskrá
Haft er eftir Platon að læknisfræði
sé stunduð af kostgæfni þegar hún
tekur mið af siðfræði. Hafi það verið
mikilvæg hugsun í fornöld, þá er vægi
hennar ekki minna nú. Allar tækni-
framfarir í heilbrigðisþjónustu hafa á
sér siðfræðileg hlið og með aukinni
tækni verður sú spurning áleitin
hvort ætíð sé rétt að veita alla hugs-
anlega meðferð. Þegar taka þarf
ákvarðanir við lífslok er lögð meg-
ináhersla á sjálfræði einstaklingsins
og borin virðing fyrir viðhorfum hans
og óskum. Þetta sjónarmið er áréttað
í lögum um málefni sjúklinga sem
kveða á um rétt sjúklings til að
ákveða sjálfur hvort hann þiggur
meðferð eða ekki. Á Landspítala hafa
verið útbúnar leiðbeiningar í þessum
anda um takmörkun meðferðar. Þar
er siðfræðilegur grunnur reifaður og
leiðbeint um samtalið og nálgun þess,
auk þess sem kveðið er á um skrán-
ingu slíkra takmarkana í sjúkraskrá.
Mennta þarf alla heilbrigðisstarfs-
menn og þjálfa í samtalinu um þessi
viðkvæmu mál, ekki síður en að þjálfa
þá í allri tækni er lýtur að endur-
lífgun.
Fyrir allmörgum árum setti Emb-
ætti landlæknis á laggirnar svokall-
aða Lífsskrá. Með Lífsskránni var
hugmyndin að einstaklingur gæti
sjálfur tekið ákvörðun um að ekki
væri hafin meðferð eða meðferð hald-
ið áfram sem er án raunhæfrar vonar
um lækningu eða líkn. Þá er sér-
staklega átt við meðferð og rann-
sóknir sem einungis eru íþyngjandi
og lengja dauðastríðið. Lífsskránni
var ætlað að geyma upplýsingar um
vilja einstaklings á þeim tíma er hún
var undirrituð. Í Lífsskránni voru tvö
mikilvæg atriði. Annars vegar eru
það óskir um meðferð við lok lífs, geti
viðkomandi ekki tekið þátt í ákvörð-
unum sjálfur. Hins vegar er tilnefn-
ing talsmanns sem valinn er til að
koma fram fyrir hönd viðkomandi til
að taka þátt í umræðum um óskir
varðandi meðferð við lífslok, hvort
heldur það er að þiggja, hafna eða
draga til baka meðferð. Því miður
hefur Lífsskráin ekki verið útfærð
með þeim hætti sem til stóð. Hún
kom til framkvæmda sem pappírs-
eyðublað og hefur enn ekki verið
tölvuvædd og gerð aðgengileg heil-
brigðsstarfsfólki allan sólarhringinn
árið um kring, svo sem nauðsynlegt
hefði verið. Í stað þess að gangast í
þá tæknilegu útfærslu sem þurft
hefði hefur Embætti landlæknis nú
lokað Lífsskránni. Auk þess að
mennta og þjálfa heilbrigðisstarfs-
fólk í því að takast á við þessi mik-
ilvægu málefni væri vert að end-
urvekja hugmyndina um Lífsskrána,
tölvuvæða hana og finna henni um-
sjónaraðila og stað. Samhliða væri
mikilvægt að fara í samfélagslegt
samtal um þessi mál, þannig að fólk
fengi hvatningu og stuðning til þess
að hugsa um þessi mikilvægu málefni
og í kjölfarið tækifæri til þess að
koma þeim hugsunum á framfæri.
Andleg aðhlynning er mikilvæg
Maðurinn er efni og andi. Því er
mikilvægt að nálgast heilbrigðisþjón-
ustu með heildrænum hætti. Þrátt
fyrir að mikilvægi andlegrar að-
hlynningar fólks sé almennt við-
urkennt, verður hún oft útundan í
heilbrigðisþjónustunni. Því veldur
tímaleysi starfsfólks sem er störfum
hlaðið og mæta þarf kröfu samfélags-
ins um bætta framleiðni. Ættingjar
og vinir eiga oft í erfiðleikum með að
finna tíma til heimsókna vegna hraða
og álags sem einkennir nútíma-
samfélag.
Heilsu- eða færnitap minnir fólk
óþægilega á að lífi hér á jörð eru tak-
mörk sett. Því vex mikilvægi and-
legrar aðhlynningar þegar á líður
ævina. Nærvera er kjarni andlegrar
umönnunar. Þar er sjónum beint að
tilfinningalegum, félagslegum og
andlegum þáttum og samskipti eru af
öðrum toga en við læknisfræðilega
meðhöndlun. Hið andlega er ekki það
sama og hið trúarlega og því getur
fólk verið andlega sinnað og átt sinn
andlega veruleika án þess að trúa á
Guð eða æðri mátt.
Brugðist við einmanaleika
Margir kannast við að einmana-
leiki fólks eykur kvíða og skerðir lífs-
gæði verulega. Við þessu reyna fjöl-
skyldur að bregðast með
símhringingum og heimsóknum.
Ekkert kemur þó í staðinn fyrir ná-
lægð annarrar manneskju sem með
skilningi, hlýrri nærveru, samræðu
og hlustun örvar lífsgleði þess sem
sjálfur kemst ekki út.
Umhugsunarvert er hvernig sam-
félagið getur hjálpað fólki sem glímir
við einmanaleika, þunglyndi og
kvíða, er nánum ættingjum sleppir.
Sú leið hefur verið nefnd að bjóða
mætti fólki sem þjáist af þessum ein-
kennum að búa í opnu sambýli með
öðru fólki. Að þessu þurfa sveit-
arfélög að huga. Innri samfélagsgerð
og skipulag byggðar þarf að taka mið
af velferð allra – alla ævi. Í stefnu
Reykjavíkurborgar um að verða ald-
ursvæn borg felst virðing við eldra
fólk og viðurkenning á mikilvægi
þess fyrir samfélagið allt. Með því að
mæta þörfum eldra fólks er um leið
stuðlað að velferð allra í samfélagi
okkar.
Þeirri hugmynd hefur áður verið
varpað fram af höfundum þessarar
greinar að þjóðkirkjan, sem lengi
hefur verið hluti velferðarkerfisins
vegna hins kristna mannskilnings
síns, taki sér stærra hlutverk í and-
legri aðhlynningu fólks en verið hef-
ur. Prestar og djáknar vitja um sjúkt
og aldrað fólk og sinna því eins og
þeir best geta. Víðtækari stuðningur
er veittur með liðsinni fólks í kirkju-
sóknum og nærumhverfi. Þá hefur
Rauði krossinn skipulagt starf heim-
sóknavina með líkum hætti og þjóð-
kirkjan. Á hans vegum heimsækir
fólk sjúklinga á heilbrigðisstofnunum
sem annars fengju sjaldan eða aldrei
heimsóknir – og sömuleiðis aðra er
búa við einsemd. Þetta lofsverða
sjálfboðaliðastarf hefur mikla þýð-
ingu fyrir þá sem njóta. Þjóðkirkjan
gæti án efa, vilji hún það, skipulagt
meira starf af þessu tagi innan sókna
í nærumhverfi fólks. Innan vébanda
kirkjunnar er fjöldi fólks sem ekki
sinnir lengur fastri vinnu en er við
góða heilsu og með vilja til að láta
gott af sér leiða. Það fólk er vel fallið
til að styðja meðbræður og -systur
með heimsóknum og nærveru – og
auðga um leið eigið líf.
Eldra fólk í tæknivæddri veröld
Eftir Pálma V.
Jónsson og Svönu
Helen Björnsdóttur
» Í erfiðum rekstri
Landspítalans og
heilbrigðisþjónustu við
eldra fólk leynast tæki-
færi til nýsköpunar.
Pálmi V.
Jónsson
Pálmi er yfirlæknir öldrunarlækninga
á Landspítala og prófessor við lækna-
deild Háskóla Íslands. Svana Helen
er verkfræðingur, stofnandi og
stjórnarformaður Stika og fv. formað-
ur Samtaka iðnaðarins. Höfundar
starfa saman að nýsköpun í þjónustu
við eldra fólk.
Svana Helen
Björnsdóttir