Morgunblaðið - 23.03.2016, Blaðsíða 25

UMRÆÐAN 25
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. MARS 2016
Hlutskipti aldraðra
kom í lýrískum umbúð-
um frá fræðingi, í Kilju
Egils, um að ágæti til-
brigða mannlegrar
reisnar væri endanlega
lokið þegar umræðu-
efni aldraðra dveldi við
hægðavanda líðandi
stunda. Mér varð á að
hugleiða málsháttinn
„Bleð svo kállegginn að
grói annað sinn“. Mér,
sem hafði trúað því að
fagnaður ríkti í öllum
moskum landsins
vegna gamlingjaauka
þjóðarinnar, varð ljóst að Kiljan var
kengbogin af kvíðabirgðum. Já, það
fýkur enn yfir hæðir og mótvindur úr
öllum áttum á velferð hinna öldruðu,
einfaldlega vegna þess að frómir
skilja illa að brátt verður kjós-
endahópur aldraðra „valdhafar“ í ís-
lenskri pólitík. Enn og aftur leika
menn leikrit þykjustu leiklistarinnar
um reiðina í sænskum og norskum
dramastíl. Ótrúlegur kjarkur að
virkja svo kvíða fyrir því sem öldrun
leiðir af sér og kannski öllu því sem
koma skal! Sérstaklega þar sem kvíði
einkennist af mikilli óvissu í eðli sínu.
Kvíði og reiði draga úr félags- og póli-
tísku trausti. „Kvíði er ástand sem
einkennist of óþægilegum hugsunum
og áhyggjum … og eykst ef atburð-
urinn er álitinn óréttlátur“ (Smith og
Ellsworth, 1985). Fyrirbærið „eldri
borgari“ verður nú þegar að skoða í
þessu ljósi og því að spáð er að Ís-
lendingar 67 ára og eldri verði hundr-
að þúsund árið 2061. Það er fjölgun
um ríflega 62 þúsund manns frá árinu
2013 og mun þá hlutfall þessa aldurs-
hóps hafa farið úr 11,2% landsmanna
í tæplega 23% og kjósendahlutfallið
enn hærra. Þá er líka rétt að hafa í
huga að aldraðir sem hafa verið
„týndir“ á pólitískum vettvangi síð-
ustu tvo áratugi, eru duglegri en aðr-
ir við að kjósa í bæjar-
stjórnar- og þing-
kosningum. Auðvitað
höfum við öll frá upphafi
verið að reyna að bæta
lífi við árin á öllum ald-
ursskeiðum þjóðarinnar
og um þau mál verið rætt
frá Járnsíðu til nútíma-
fjölmiðla. Á þessum tíma
hefur árum verð bætt við
lífið með hjálp betri bú-
setukosta, vélvæðingu
starfa og sífellt öflugri
læknavísindum og nú til
dags er meðal Jóninn og
Jónan umvafin dýrð í
heitum og rakastýrðum
vistarrýmum nútíma-
tækni og læknavísinda,
en sem betur fer með allar freistingar
í sömu nálægð sem í Eden væri og
ræðir því frjálshuga hægðavanda og
önnur vandamál. Sérstaklega er hlýj-
andi fyrir aldraða að vita að hvert eitt
lýjandi spor þeirra hefur bætt líf kyn-
slóðanna sem koma síðar á ævikvöldið
og aftanskinið í kjölvatni okkar sem
nú fyllum flokk aldraðra. Að baki er
streita, sviti og hörmungar sem
kenndu þjóðinni að nauðsynlegt væri
að hafa bæði Almannatryggingar og
lífeyrissjóði fyrir almenning, en ekki
bara fyrir presta og ekkjur þeirra og
tilgreinda embættismenn. Þannig liðu
tímar núverandi lífsgöngu aldraðra,
hver árgangur með sérhyggju lífs-
reynslu sinnar og tæknivæðingu sem
„aldrei fyrr“ og streitudóminn frá
Eden sífellt yfir höfði sér að boði
drottins allsherjar og tilheyrandi
hægðavanda. Krafa aldraðra verður
auðvitað sem fyrr að auka hag þjóð-
arinnar og skapa niðjum sínum þau
skilyrði til hugar og handar að sam-
bærilegt sé við það besta í samfélagi
þjóða í nútíð og framtíð. Sú leið sem
Svíar hafa farið í öldrunarvakt sinni er
mjög athygliverð og sýnir að gagn-
kvæm virðing þurfi að ríkja milli aðila
í velferðarumræðu öldrunarmála. Það
er meginniðurstaða rannsókna þeirra.
Þar kemur fram að áhrifamáttur aldr-
aðra hafi aukist svo um munar vegna
aukins pólitísks samræðustyrks
þeirra tveggja eftirlaunafélaga sem
starfa að þeim málum þar í landi og
stjórnvalda. Það er einkum tvennt
sem skapar jákvæðni sænskra stjórn-
valda, þar er fyrst að nefna störf Öld-
ungaráðs sérfræðinga í félagsmála-
ráðuneytinu og akademískra
sérfræðinga í nefndum félaganna
tveggja og að sænskir stjórn-
málaflokkar eru í viðbragðstöðu
vegna fjölgunar aldraðra. Aldraðir
eru orðnir „magtfaktorar“ í sænskri
pólitík og hafa þar með fengið bros og
aukna hlutdeild í tannlækna- og
augnlæknakostnaði. Og húsnæð-
isstyrkir hafa verið auknir og fleira
gott í poka. Sem sagt stjórn-
málamenn nenna að ræða við aldraða,
ef aldraðir nýta sér þeirra „tungu-
mál“ og sýna jafnframt sinn pólitíska
umræðustyrk. Ljóst er öllum þeim
sem huga að velferðarvernd aldraðra
í íslensku umhverfi að það væri mikill
hvati ef samtök vinnandi fólks í land-
inu væru bakhjarl félagasamtaka
aldraðra, og ekki síst að lífeyrissjóð-
irnir væru það líka. Auðvita má vera
að sannleikur virðulegu frúarinnar
frá Eskifirði hafi verið gegnheill. Hún
var ásamt mér og Sigurði Blöndal
skógræktarmanni í viðtalsþætti í rík-
isútvarpinu frá Egilsstöðum fyrir
margt löngu, þar sem ein spurning
stjórnanda var „hvað væri hægt að
gera fyrir gamla fólkið til bóta á ævi-
kvöldi“. Svöruðum við Sigurður báðir
og „sögðum að skrefin til að bæta
væru einföld en ekki nægilega mörg“,
af miklum kratakrafti, en frúin sagði
og sleit þar með frekari umræðu um
málið: „Við skulum láta gamla fólkið í
friði.“ Skiljanlegt svar, því reyndu
fólki er ljóst að langar þrætubækur
valda aðeins brestum í sálarkytru
okkar nytsamra sakleysingja og enda
oftast í mjög alvarlegu þunglyndi og
hægðavanda. Uppáhaldsþáttur minn
verður sem áður Kiljan.
Öldrunarvandamál
Eftir Erling
Garðar Jónasson
Erling Garðar Jónasson
» Við skulum
láta gamla
fólkið í friði.
Höfundur er fv. formaður Samtaka
aldraðra.
Ég hef verið að berjast fyrir velferð
hrossa síðastliðin 25 ár. Ég hef
endrum og eins ritað Dýravernd-
unarsambandi Íslands þess efnis
hvort ekki ætti að berjast fyrir
lagasetningu á eigendur útigangs-
hrossa. Skylda þarf þá, alla með
tölu, til að setja upp yfirbyggð skýli,
ekki bara til að hlífa dýrunum gegn
vindum heldur líka að þau geti leit-
að skjóls undan úrkomunni sem
gjarnan frýs á bakinu á þeim og
verður að hnjóskum og síðan sár-
um. Dýraverndunarsamband Ís-
lands svarar aldrei og skrifar aldrei
nein orð til varnar útigangshross-
unum. Einstaka sinnum heyrist þó í
einum og einum þar sem þeir segja
að íslenski hesturinn sé svo sterkur
að hann hafi bara gott af útigang-
inum, en gæðingar þessara manna
eru aftur á móti teknir í hús í nóv-
ember-desember. Útlendingar sem
núna eru meira á ferðinni en áður
eru furðulostnir yfir þessari lík-
amlegu og andlegu meðhöndlun
dýranna. Þetta er þjóðarskömm. Ég
þakka Norðlendingnum sem ritaði
um þetta nýlega sem og Sigurði
Sigurðarsyni sem kom fram í sjón-
varpi að tíunda þetta málefni.
Ragnheiður Sigurðardóttir.
Velvakandi Svarað í síma 569-1100 frá kl. 10-12 velvakandi@mbl.is
Útiganga hrossa
er þjóðarskömm
Morgunblaðið/Malín Brand
Vetur Íslenski hesturinn á skilið skjól þótt harðgerður sé.
Tækni í þína þágu
hitataekni.is
Bjóðum upp á fjölbreyttan
búnað svo sem loftræsingar,
hitakerfi, kælikerfi, rakakerfi
sem og stjórnbúnað
og stýringar.
Smiðjuvegur 10, 200 Kópavogur - Sími 588 60 70 - hitataekni@hitataekni.is
Vöruhús veitingamannsins
allt á einum stað
Höfðabakka 9 | 110 Reykjavík | Sími 595 6200 | bakoisberg.is
Opið virka daga kl. 8.30-16.30
Á árinu 2015 kom út
bókin Frú ráðherra,
frásagnir kvenna á ráð-
herrastóli. Þar segir
Sigríður Anna Þórðar-
dóttur, sem gegndi
starfi umhverfis-
ráðherra í tæp tvö ár,
2004 til 2006, svo frá
(bls. 213):
„Ég taldi líka að um-
hverfisráðuneytið væri
afar mikilvægt ráðuneyti fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn. Andstæðingar okkar
hafa lengi haldið því fram að við höf-
um ekki áhuga á umhverfismálum
sem er alrangt. Það var einmitt Sjálf-
stæðisflokkurinn, með Geir Hall-
grímsson í fararbroddi, sem átti
frumkvæði að því að umhverfisráðu-
neytið yrði stofnað.“
Hér hefur minnið eitthvað brugðist
fyrrverandi umhverfisráðherra. Í til-
efni þessara ummæla þykir okkur
rétt, að eftirfarandi komi fram um að-
draganda þess að sérstakt ráðuneyti
umhverfismála var sett á laggirnar
árið 1990.
Með samþykkt laga um stefnu-
mörkun í umhverfismálum og nátt-
úruvernd á Bandaríkjaþingi 1969
(NEPA: The National Environment-
al Policy Act) varð til sterk og öflug
Umhverfisverndarstofnun með ígildi
ráðuneytis í bandaríska stjórnkerf-
inu. Þessi lagasetning markaði tíma-
mót í afstöðu manna til umhverfis-
verndar. Flest vestræn ríki fylgdu
fordæmi Bandaríkjamanna og stofn-
uðu sérstakt ráðuneyti umhverfis-
mála á áttunda og níunda áratug síð-
ustu aldar. Þannig höfðu öll
Norðurlöndin, nema Ísland, stofnað
umhverfisráðuneyti fyrir 1985, sem
og flest Evrópuríki.
Íslendingar fóru hins vegar hægt í
sakirnar. Í tíð ríkisstjórnar Geirs
Hallgrímssonar var þó samþykkt
1976, að félagsmálaráðherra skyldi
fara með samræmandi hlutverk í um-
hverfismálum innan ríkisstjórn-
arinnar, en þau að öðru leyti vistuð í
hinum ýmsu ráðuneytum. Má segja
að það sé eina framlag Sjálfstæð-
isflokksins til þessara mála í aðdrag-
anda að stofnun umhverfisráðuneyt-
isins.
Margar tilraunir voru gerðar til að
koma á sérstöku ráðuneyti umhverf-
ismála á Íslandi á árunum 1980-88,
sem allar runnu út í sandinn, ýmist
vegna andstöðu eða áhugaleysis
þings og ríkisstjórna á þeim tíma.
Meðal annars lagði Alexander Stef-
ánsson, félagsmálaráðherra í rík-
isstjórn Framsóknarflokks og Sjálf-
stæðisflokks 1983-1987, fram
frumvarp þessa efnis sem náði ekki
fram að ganga.
Í september 1989 var mynduð fjög-
urra flokka ríkisstjórn Steingríms
Hermannssonar. Við skiptingu ráðu-
neyta var gert ráð fyrir, að Borgara-
flokkurinn fengi í sinn hlut nýtt ráðu-
neyti umhverfismála. Því var
undirbúningur að stofnun þess strax
hafinn. Sjálfstæðisflokkurinn var þá í
stjórnarandstöðu og lagðist eindreg-
ið gegn málinu. Héldu þingmenn
hans meðal annars fram, að Evrópu-
þjóðirnar væru að leggja niður slík
ráðuneyti, enda hvergi gert ráð fyrir
þeim í svokallaðri Brundtlandskýrslu
Sameinuðu þjóðanna, sem þá var eins
konar biblía umhverfisverndar í
heiminum. Ritaði einn þingmanna
flokksins, Birgir Ísleifur Gunnars-
son, grein í Morgunblaðið þar sem
hann áréttaði þessa skoðun.
Eftir mikil átök á þingi veturinn
1989-90 var sérstakt umhverfisráðu-
neyti stofnað með lögum í febrúar
1990 og verkefni þess skilgreind með
lögum, sem sett voru í maí 1990. Mál-
ið um stofnun ráðuneytisins var tekið
úr nefnd í neðri deild að viðhafðri at-
kvæðagreiðslu, því að sjálfstæðis-
menn neituðu að afgreiða það úr
nefndinni. Líktu því reyndar við of-
beldi að afgreiða málið með þeim
hætti. Þingmenn Sjálfstæðisflokks-
ins greiddu allir sem einn atkvæði
gegn frumvarpinu um stofnun um-
hverfisráðuneytisins, bæði í neðri og
efri deild. Það er því ekki sannleik-
anum samkvæmt að halda því fram,
að umhverfisráðuneytið hafi verið
stofnað að frumkvæði Sjálfstæðis-
flokksins. Alþingistíðindin segja þar
aðra sögu.
Tilurð umhverfisráðuneytisins
Eftir Edvarð
Júlíus Sólnes og Eið
Svanberg Guðnason
»Margar tilraunir voru
gerðar til að koma á
sérstöku ráðuneyti um-
hverfismála á Íslandi á
árunum 1980-88.
Höfundar eru fyrrverandi
umhverfisráðherrar.
Edvarð Júlíus
Sólnes
Eiður Svanberg
Guðnason