Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.09.1996, Blaðsíða 7

Olga Hákonsen, hjúkrunarfræðingur
TÓBAKSVARNIR
markvissari leiðir
Marktœk tengsl eru á milli tóbaksnotkunnar og tíðni ýmissa alvarlega sjúkdóma og hœgt
hefur verið að nkja ótímabœran dauða þúsunda manna beint til tóbaksneyslu. Æskilegt
vœri að hjúkrunarfrœðingar auk annarra heilbrigðisstétta beittu sér markvisst fyrir því að
hafa áhrif á tóbaksneyslu skjólstœðinga sinna. Ttlgangurinn vœri að koma í veg fyrir að
neysla tóbaks hœfist eða þá að aðstoða fólk við að hœttaeiykingum. I þessari grein er
bent á leiðir sem hjúkrunarfrœðingar geta nýtt sér til að stuðla að markvissari
tóbaksvörnum.
Olga Hákonsen lauk námi í hjúkrunarfræði
frá Hjúkrunarskóla íslands árið 1970 og
B.S. prófi í hjúkrun frá Háskóla íslands árið
1994. Hún stundar nú nám í hjúkrun
fíkniefnasjúklinga við University of
Maryland í Baltimore í Bandaríkjunum.
Inngangur
I kjölfar viðamikilla rannsókna undanfarin þrjátfu ár
hefur komið í ljós að mjög marktæk tengsl eru á milli tóbaks-
neyslu og mengunar af völdum tóbaksreyks á tíðni alvarlegra
hjarta-, æða- og lungnasjúkdóma (Þorsteinn Blöndal,1989;
Sigurður Árnason,1988 ). Á Vesturlöndum deyja árlega um ein
milljón manns (þar af rúmlega 300 íslendingar) úr sjúkdómum
sem rekja má beint til tóbaksneyslu og væri þess vegna hægt að
koma í veg fyrir (Campbell,1994; Þorvarður Örnólfsson,1993).
A æviferli 3000 ungmenna, sem byrja að reykja innan við
tvítugt, hefur því verið spáð að rúmlega 40% þeirra deyi af
völdum sjúkdóma er tengjast tóbaksneyslu (Novello,1992).
Við aukna þekkingu á skaðsemi tóbaks hefur verulega
dregið úr reykingum á Vesturlöndum. Árið 1970 reykti
rúmlega helmingur íslendinga 16 ára og eldri, en aldarfjórð-
ungi síðar notuðu 28% landsmanna tóbak (Þorvarður
Ornólfsson, 1994). Tóbaksneysla er eitthvað breytileg innan
mismunandi samfélagshópa en hlutfall þeirra sem aldrei hafa
reykt og svo þeirra sem hafa hætt að reykja á undanfömum
árum fer stöðugt vaxandi (Swenson,1989). Engu að síður er
það áhyggjuefni að enn þá notar tæplega þriðjungur
landsmanna tóbak. Að auki kom fram í könnun, sem gerð var á
vegum Krabbameinsfélags Reykjavíkur og héraðslæknanna í
landinu vorið 1994, að reykingar og neysla á munn- og nef-
tóbaki á meðal unglinga 14-16 ára hefur aukist á undanförnum
fjórum ámm (Þorvarður Örnólfsson,1994).
Fram til þessa hafa heilbrigðisstéttir lítið beitt sér fyrir
því að hafa áhrif á tóbaksneyslu skjólstæðinga sinna. Þó er
talið að mjög einfaldar aðgerðir gætu dregið töluvert úr
reykingum fólks. Kannanir sýna að þegar fólk er spurt um
tóbaksneyslu sína em tvisvar til tfu sinnum meiri líkur á að
fólk endurskoði hug sinn til neyslunnar og hætti heldur en ef
enginn spyrði (American Cancer Society,1992). í rannsókn þar
sem venjur og viðhorf íslenskra hjúkrunarfræðinga til
tóbaksvama vom kannaðar kom fram að flestum hjúkmnar-
fræðingum fannst að þeir ættu að sinna þessum mikilvæga
þætti heilsuverndar (Kristín Björnsdóttir, Hanna Kristjáns-
dóttir, Hjördís Birgisdóttir, Ingileif Ólafsdóttir, Olga Hákonsen,
Ruth Guðbjartsdóttir,1994).
Tilgangur þessarar greinar er að vekja athygli
hjúkrunarfræðinga, hvar sem þeir starfa innan heilbrigðis-
þjónustunnar, á mikilvægi tóbaksvama og benda á auðveldar
leiðir til að meta og styðja skjólstæðinga sína við að hætta
neyslu. Einnig að benda á leiðir sem hjúkmnarfræðingar geta
nýtt sér til að hafa áhrif á samfélagslega þætti sem taldir em
hafa áhrif á tóbaksneyslu.
Þættir sem hafa áhrif á tóbaksvarnir
Ljóst er að mjög margir þættir hafi áhrif á það hvort
tóbaksneysla hefst og hvort henni er viðhaldið. Hillhouse
(1992) telur að persónulegir-, félagslegir- og umhverfisþættir
hafi allir áhrif á tóbaksneyslu. Þessir þættir er samtvinnaðir en
mikilvægt er að tillit sé tekið til þeirra allra í tóbaksvömum.
Persónulegir þættir tengjast persónuleika einstaklingsins, aldri
og þroska hans auk þekkingu á afleiðingum neyslunnar.
Félagslegir þættir tengjast áhrifum sem einstaklingurinn
verður fyrir frá sínu nánasta umhverfi, fjölskyldu og vinum.
Heilbrigðisferli þróast mest í uppvexti einstaklingsins og mest
fyrir áhrif þeirra sem umgangast bamið. Umhverfisþættir em
annars vegar tengdir þeim lögum, sem sett hafa verið um
tóbaksnotkun, og hins vegar þeim venjum og viðhorfum sem
ríkja í samfélaginu hverju sinni. Hillhouse (1992) telur að áhrif
umhverfisins á einstaklinginn séu ekki síður mikilvæg en áhrif
fjölskyldu eða vina á þróun heilbrigðisatferlis.
Til að stuðla að markvissum tóbaksvömum er mikilvægt
að heilbrigðisstarfsfólk tileinki sér skipulögð vinnubrögð. Við
almenna upplýsingasöfnum skal spyrja alla skjólstæðinga um
tóbaksneyslu og skrá þær upplýsingar á jafnsjálfsagðan hátt og
þegar lífsmörk em skráð. Skjólstæðingum, sem ekki nota
tóbak, er óskað til hamingju með að hafa valið þann kost
(Sarna, Clark, 1994). Bandarísku krabbameinssamtökin hafa
lagt til að við tóbaksvarnir sé unnið eftir kerfi sem nátengt er
hjúkrunarferlinu og þar er stuðst við fjögur stikkorð:
Að spyrja (ask)
Að ráðleggja (advise).
Að aðstoða (assist)
Að fylgja eftir ( arrange).
( American Cancer Society, 1992; Sarna, Clark, 1994).
Hjá þeim skjólstæðingum, sem enn nota tóbak, er
mikilvægt að leita upplýsinga um hve lengi tóbak hefur verið
notað og hvort áhugi sé fyrir hendi eða tilraunir hafi verið
gerðar til að hætta neyslu.
TÍMARIT HJÚKRUNARFRÆÐINGA 4 tbl. 72. árg. 1996