Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.09.1996, Blaðsíða 14

Dr. Sigríður Dúna Kristmundsdóttir, dósent í mannfræði við félagsvísindadeild Háskóla íslands
íslenskt þjóðfélag, kvennabarátta
og ímynd hjúkrunar1
/
umliðnum hundrað árum eða svo hefur íslenskt þjóðfélag
tekið þvílíkum stakkaskiptum að vart má finna annað
vestrænt þjóðfélag sem hefur lireysl jafnmikið á jafnskömmum
tíma. Á rúmlega einni öld hefur þjóðfélag okkar breyst úr
aldagömlu bændasamfélagi í nútíma iðnaðarsamfélág. Hraðinn
á þessum þjóðfélagsbreytingum hefur haft margvfsleg mótandi
áhrif á það hvemig íslenskt þjóðfélag er nú. Það sem ef til vill
skiptir mestu máli að þessu leyti er að hugmyndir okkar utn
okkur sjálf, sem em innifaldar í því sem við köllum „íslensk
menning", hafa ekki breyst jafnhratt og félagslegar aðstæður
okkar. Með öðmm orðum þá hugsum við að ýmsu leyti mjög
svipað og við gerðum fyrir hundrað árum, um okkur sjálf sem
íslendinga, um hver séu hlutverk kvenna og karla og þar fram
eftir götum, en félagslegt umhverfi okkar og aðstæður allar eru
gjörbreyttar.
Þetta þýðir m.a. að þó að félagslegar aðstæður kvenna hafi
breyst gífurlega frá þvf um síðustu aldamót þá hafa menningar-
bundnar hugmyndir um stöðu og hlutverk kvenna lítið breyst.
Þó að konur menntuðu sig á nýrri öld og færu út á vinnumark-
aðinn áttu þær samt að halda áfram að vera það sem þær vom í
gamla bændasamfélaginu, mæður og húsfreyjur. Þar með fóm
menningarbundnar hugmyndir um konur og félagslegar
aðstæður þeirra ekki lengur saman. Hér er m.ö.o um misgengi
að ræða á milli viðtekinna hugmynda um hlutverk kvenna í
þjóðfélaginu og þeirra hlutverka sem breytt félagslegt umhverfi
krafðist af konum. Kvennabarátta á íslandi hefurfrá upphafi
snúist um að leiðrétta þennan misgengisvanda og skapa konum
félagslega persónu þar sem hugmyndir um konur og hlutverk
þeirra fara saman.2 Þegar saga hjúkmnar á íslandi er skoðuð í
þessu samhengi kemur í ljós að hún bæði endurspeglar þetta
misgengi og þær hræringar sem því fylgja og jafnframt að
hjúkrunarstarfið hefur lagt mótandi skerf til tíðarandans og
kvennabaráttunnar.
Hjúkrunarnemar ( borðstofu Vífilsslaðaspttala.
Fyrra breytingatímabil
Þær konur, sem fæddust fyrir og upp úr aldamótunum
síðustu, upplifðu gífurlegar breytingar á íslensku þjóðfélagi.
Árið 1901 bjuggu 80,2% þjóðarinnar 1' sveitum en aðeins tæp
20% í ört vaxandi þéttbýliskjörnum við sjávarsíðuna. Tæpum
30 árum sfðar var nærri helmingur sveitafólksins fluttur á
mölina, þá bjuggu aðeins 45,4% þjóðarinnar í sveit, en rúm
55% í þéttbýli, þar af fjórðungurinn af þjóðinni, 26%, í
Reykjavík. Það er óhætt að kalla þetta þjóðflutninga og þær
umfangsmiklu félagslegu breytingar, sem fylgdu í kjölfarið eru
vel þekktar (sjá t.d. Sigríði Dúnu Kristmundsdóttur 1994,
Guðmund Hálfdánarson og Svan Kristjánsson 1993).
Þrátt fyrir þessar miklu félagslegu breytingar þá breyttust
hugmyndir tslendinga, bæði kvenna og karla, um konur ekki
svo ýkja mikið. Eins og ljóst er af þjóðmálaumræðum frá
þessum tíma og stöðu kvenna í samfélaginu á mölinni þá voru
konur sem fyrr fyrst og fremst skoðaðar sem mæður og hús-
freyjur. Veröld kvenna hafði breyst, en ólíkt körlum sem
streymdu f launuð störf á vinnumarkaðnum og voru orðnir
fyrirvinnur heimila, þá áttu konur að vera þær sömu og þær
höfðu alltaf verið.
Fyrir margar konur gekk þetta dæmi ekki upp, þær sáu að
f þessu nýja samfélagi þurftu þær önnur réttindi en þær höfðu
haft í gamla bændasamfélaginu, þær þurftu að fá að leika fleiri
hlutverk til að vera fullgildar félagslegar persónur. Kvenna-
barátta aldamótaáranna snerist um það að útvega konum ný
réttindi, réttindi sem karlar höfðu einir haft áður og þá bara
sumir karlar. Þessi réttindi voru kosningaréttur og kjörgengi og
rétturinn til menntunar. Það er hins vegar eftirtektarvert að
baráttukonurnar sjálfar, sem voru að reyna að laga stöðu
kvenna að hinu nýja samfélagi, notuðu samt sem áður gömlu
hugmyndirnar um konur sem mæður og húsfreyjur í baráttu
sinni. Þannig skrifar Brfet Bjarnhéðinsdóttir í Kvennablaðið
árið 1907:
„Þjóðfélagið þarfnast hvarvetna hinnar nákvœmu, ástríku
móðurumhyggju kvennanna. Hvar sem litið er œttu þœr að vera
með. Bœði sem kjósendur og löggjafar, allstaðar þar sem rœða
skal um unga og gamla, fátœka, bágstadda og sjúka, allstaðar
þar sem menning og siðgœði þurfa talsmenn - þar eru konurnar
sjálfsagðar. “
Gömlu menningarbundnu hugmyndimar um konur sem
umhyggjusamar og siðsamar mæður og húsfreyjur voru m.ö.o.
svo fastar í sessi að meira að segja baráttukonunum sjálfum
datt ekki í hug að setja spurningarmerki við þær. En baráttan
náði markmiðum sínum ef til vill vegna þess að hún höfðaði til
viðurkenndra hugmynda um konur og ógnaði því ekki gildum
íslenskrar menningar. Um leið festi hún enn frekar í sessi
þessar hefðbundnu hugmyndir um konur og fann þeim stað í
hinu nýja umhverfi á mölinni.
TfMARIT IIJÚKRUNARFRÆDINGA 4. tbl. 72. árg. 1996