Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.09.1996, Blaðsíða 15

Saga hjúkrunar á íslandi er nátengd þessari breytinga-
sögu. I bændasamfélaginu fór hjúkrun fram á heimilum aí
ófaglærðum konum. Með þéttbýlinu koma sjúkrastofnanir og þá
jafnframt kröfur um faglærðar hjúkrunarkonur - hjúkrunar-
konur því hjúkrun hafði frá aldaöðli verið á starfssviði kvenna.
Því þótti sjálfssagt að það væru konur en ekki karlar sem
sinntu þessu starfi. Hjúkrunarstarfið var menningarhelgað
kvennastarf. Arið 1881 skrifar Jón Hjaltalín, landlæknir, að
kvenfólk væri betur „lagað fyrir hjúkrun, en karlmenn” (Marfa
Pétursdóttir, 1969:82). Og Steingrímur Matthíasson,
héraðslæknir, skrifar árið 1923:
„... þœr gáfur (sem hjúkrun útheimtir) eru oftar meðfœddar
kouum en körlum, því að lijúkrun sjúkra er í eðli síríu náskyld
þeirri umhyggju, sem móðir sýnir barni sínu. Þess vegna er
hjúkrunarstaifið betur komið í höndum kvenna en karla ...
Hjúkrunarmenn geta sjaldan jafnast á við góðar lijúkrunar-
konur“ (Steingímur Matthíasson, 1923:10)
Hér er Steingrímur í raun að færa rök fyrir því að það sé
allt í lagi að konur fari út af heimilinu og starfi á opinberum
stofnunum eins og sjúkrahúsum því starfið sé í raun sama starf
og móðurstarfið, menningarhelgað aðalstarf kvenna. Það braut
því ekki í bága við ríkjandi menningarbundnar hugmyndir að
konur gerðust hjúkrunarkonur. Þvert á móti þá var hjúkrunar-
starfið nokkurs konar upphafið móðurstarf. Og enn vitna ég í
Steingrím:
„Sjúklinga verður oft að umgangast eins og kenjótt börn.
Þess vegna ríður hjúkrunarkonunni á að breyta gagnvart þeim
eins og góðri móður eða eldri systur sœmir. Jafnframt þessu
verður hún að kappkosta að halda virðingu sinni gagnvart
sjúklingunum, vera gœtin og ákveðin og láta ekki of mikið eftir
þeim nje gerast hlýðin ambátt þeirra í öllu. Hitt er nauðsyn-
legra, að sjúklingarnir verði henni auðsveipir fyrir það, að þeir
hafi mœtur á henni og virði liana sem húsmóður og systur. “
(Sama rit:12)
Hjúkrunarnemar með börn af barnadeildinni á Vifilsstöðum.
Þessi lýsing getur allt eins átt við móður- og húsmóður-
hlutverkið eins og hjúkrunarstarfið, á þessu tvennu er ekki
mikill munur.
Og konur, komnar úr sveitinni og á mölina mótmæltu
þessu ekki, heldur þvert á móti sáu þær sér leik á borði. Þarna
opnaðist þeim starfsvettvangur utan veggja heimilisins sem nú
var ekki lengur hluti af atvinnulífinu eins og það hafði verið í
bændasamfélaginu. Og þær voru ekki að tvínóna heldur tóku
hjúkrunarmálin í sínar hendur. Það er eins með hjúkrunina og
kvennabaráttuna, það voru konur sem börðust fyrir menntun og
réttindum hjúkrunarkvenna og ráku áróður fyrir eflingu
hjúkrunarmála hér á landi (sjá Maríu Pétursdóttur 1969).
Baráttan fyrir eílingu hjúkrunar og kvennabaráttan á
þessum árum eru því samstiga. Hvoru tveggja er haldið uppi af
konum, livoru tveggja byggir á sömu hugmyndunum, hugmynd-
um sem vísa lil eðlis kvenna sem umönnunaraðila, og hvoru
tveggja nær markmiðum sínum ef til vill vegna þess að hvorugt
gekk gegn hefðbundnum hugmyndum íslenskrar menningar um
konur. Og þær hugmyndir um hjúkrunarstarfið, sem haldið var
á lofti, höfðu þau áhrif að festa hefðbundnar hugmyndir um
konur sem mæður og húsmæður enn frekar í sessi. Þannig hafði
hjúkrun áhrif á tíðarandann. Konur voru menntaðar í hjúkrun
og voru komnar út á vinnumarkaðinn, í sjúkrahúsin sem voru
opinberar stofnanir, en menntunin og starfið var aðeins ný
útgáfa af menningarhelguðu aðalstarfi kvenna, því að vera
móðir og húsmóðir.
Konur höfðu ekki áhyggjur af þessu á þessum tíma. Þær
höfðu fengið kosningarétt og kjörgengi og réttinn til menntunar
til jafns á við karla og töldu sig því fullgilda þátttakendur í
hinu nýja samfélagi á mölinni. Næstu áratugina sýna konur það
í verki með ýmsum hætti, mennta sig, fara út á vinnumarkaðinn
og stunda félagastarfssemi ýmiss konar. Mest af því sem konur
voru að gera fór hins vegar fram í kyrrþey og konur voru lítt
sýnilegar á opinberum vettvangi, afar fáar í opinberum
embættum eða sem kjörnir fulltrúar. En þó að menningar-
bundnar hugmyndir um hlutverk kvenna breyttust lítið hélt
þjóðfélagið áfram að breytast og þróast í áttina að því þjóðfélagi
sem við þekkjum nú.
Síðara breytingatímabil
Heimsstyrjöldin sfðari reyndist það afl sem, eftir nokkra
kyrrstöðu í kreppunni, kynti aftur bál félagslegra breytinga á
íslandi. Herlið tók hér land og það þurfti vistir og þjónustu.
Verklegar framkvæmdir stórjukust og framleiðsluatvinnu-
vegirnir blómstruðu. Hinn stríðshrjáði heimur þurfti meir en
nokkru sinni á matvælaframleiðslu okkar að halda og stór-
hækkað verð fékkst fyrir fiskinn. Hagvöxtur var óstöðugur en
gríðarlegur í stríðinu og á árunum eftir stríð. Vinnumarkaður-
inn kallaði á aukið vinnuafl, einkum í þjónustugreinum, og
konur byrjuðu að streyma út á vinnumarkaðinn. Ný húsnæðis-
löggjöf, upp úr 1960, sem gerði ungu fólki auðveldara en áður
að eignast eigið húsnæði, ýtti giftum konum út á vinnumarkað-
inn til að vinna fyrir húsnæði. Og ný getnaðarvörn, pillan, sem
kom á markað um sama leyti gerði giftu konunum auðveldara
að fara út af heimilinu þar sem þær gátu nú betur skipulagt
barneignir sínar.
Árið 1963 voru 36,6% giftra kvenna úti á vinnumarkaðn-
um, en sjö árum síðar, 1970, voru 52,4% giftra kvenna komnar
út á vinnumarkaðinn. Konur sóttu einnig í auknum mæli í
hvers konar starfsgreina- og framhaldsnám, og sífellt fleiri áttu
kost á að dvelja um tíma erlendis, oft með mönnum sínum sem
voru í framhaldsnámi, kynntust þar nýjum hugmyndum um
menn og þjóðfélag og fluttu með sér heim. Heimsstyrjöldin
síðari markar þannig upphaf nýrrar skriðu félagslegra breytinga
sem gjörbreytti enn á ný aðstæðum kvenna á íslandi.
En þrátt fyrir þessar miklu breytingar í lífi sffellt fleiri
kvenna voru gömlu hugmyndirnar um konur enn ríkjgndi.
Enginn dró í efa að aðalstarf hverrar konu væri að vera móðir
og húsmóðir, enda hafði enginn mótmælt því. Þetta endurspegl-
aðist í lágum launum kvenna út á vinnumarkaðnum, launa-
vinna þeirra var álitin aukavinna, en hvorki aðalstarf né
fyrirvinnustarf.
TÍMARIT HJÚKRUNARFRÆÐINGA 4 tbl. 72. árg. 1996