Læknablaðið - 01.03.2017, Blaðsíða 34

142 LÆKNAblaðið 2017/103
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
Falskar játningar hafa oft verið til um-
ræðu að undanförnu eftir úrskurðinn
um endurupptöku Guðmundar- og
Geirfinnsmálsins. Í því máli liggur fyrir
mat sérfræðinga á því að framburður
sakborninganna hafi verið óáreiðanlegur
vegna ýmisskonar harðræðis sem þeir
voru beittir í gæsluvarðhaldinu og sem
beinlínis olli því að nokkrir sakborn-
inganna hættu að treysta á eigið minni
og játuðu á sig afbrot sem þeir höfðu
áður ekki viljað gangast við. En falskar
játningar koma mun víðar við sögu í
íslensku samfélagi eins og fram kom í
erindi Jóns Friðriks Sigurðssonar rétt-
arsálfræðings á Læknadögum í janúar.
Erindi Jóns Friðriks fjallaði um þær
rannsóknir sem gerðar hafa verið meðal
íslenskra fanga og ungmenna, en þær eru
reyndar fleiri en gengur og gerist í öðrum
löndum. Þar hefur Jón Friðrik verið að
verki ásamt kollega sínum Gísla Guðjóns-
syni og fleira samstarfsfólki, en rannsókn-
ir þeirra hafa staðið yfir í rúman aldar-
fjórðung og meðal annars náð til tæplega
600 íslenskra fanga.
Áttundi hver fangi …
Samstarf þeirra hófst þegar Gísli var leið-
beinandi Jóns Friðriks í doktorsverkefni
hans við King‘s College í London. Þá hafði
sá síðarnefndi starfað um nokkurra ára
skeið hjá Fangelsismálastofnun og fengið
leyfi til að gera viðamikla könnun á lífi
og högum íslenskra fanga. – Sú rannsókn
hófst árið 1990 og náði til um 500 fanga.
Þátttaka var mikil því 96% fanganna
féllust á að taka þátt. Þeir þekktu mig því
ég var sennilega eini starfsmaður stofn-
unarinnar á þeim tíma sem hitti alla fanga
sem komu til afplánunar. Rannsóknin
byggðist á löngum spurningalista þar sem
spurt var um fjölmargt í lífi fanganna.
Meðal spurninganna var ein sem snerist
um falskar játningar og ef þátttakendur
könnuðust við þær spurði ég meira út í
þær í viðtölum, segir Jón Friðrik.
Meginniðurstaða rannsóknarinnar var
sú að af 509 föngum kváðust 62, eða 12%,
hafa gert falskar játningar, játað á sig af-
brot sem þeir höfðu ekki framið. – Afbrot-
in voru margskonar, allt frá smáþjófnaði
upp í morð, segir Jón Friðrik og rifjar upp
sögu af ungum manni sem tók upp á því
að játa á sig morð.
– Hann var í partíi á höttunum eftir
ungri konu þegar lögreglar mætti á stað-
inn og handtók hann fyrir eitthvern smá-
glæp. Við þetta reiddist hann lögreglunni
og til þess að hefna sín lét hann kalla á
lögreglumann sem hann kannaðist við
og sagðist luma á upplýsingum um Guð-
mundar- og Geirfinnsmálið. Lögreglumað-
urinn hlustaði á hann en aðhafðist ekkert
því hann þekkti málið nógu vel til þess að
heyra að ungi maðurinn fór með eintómt
fleipur. Þá reiddist fanginn enn meir og lét
kalla til sín annan lögreglumann. Þegar
hann kom spurði fanginn hvort hann
muni ekki eftir öldruðum manni sem
fannst látinn í Vesturbænum. Jú, lögreglu-
maðurinn man eftir honum og þá segist
fanginn hafa myrt hann. Hann var settur
í gæsluvarðhald meðan þetta var kannað
en fljótlega kom í ljós að hann vissi ekkert
um þetta mál.
… eða kannski fjórði hver?
Þetta var á tíunda áratug síðustu aldar
en á árunum 2005-2008 gerði Jón Frið-
rik aðra rannsókn ásamt Önnu Kristínu
Newton, Emil Einarssyni, Ólafi Bragasyni
og Gísla Guðjónssyni, þar sem rætt var
við 90 íslenska fanga. Þá kom í ljós að af
þeim hafði tæpur fjórðungur, 24%, játað á
sig afbrot sem þeir höfðu ekki framið. – Í
millitíðinni hafði samsetning fangahóps-
ins breyst verulega, ekki síst með tilkomu
samfélagsþjónustu. Í fyrri rannsókninni
var stór hluti fanganna að afplána refs-
ingu fyrir umferðarlagabrot eins og ölv-
unarakstur og fleira, en þeir hafa á seinni
árum fengið að gegna samfélagsþjónustu
Hvers vegna játa
menn á sig
afbrot sem þeir
frömdu ekki?
■ ■ ■ Þröstur Haraldsson