Morgunblaðið - Sunnudagur - 04.02.2018, Blaðsíða 14

ÚTTEKT
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4.2. 2018
S
amkeppnin um athygli barna og ung-
linga hefur aldrei verið meiri en nú
um stundir. Það er ekki bara útvarp
og sjónvarp, heldur líka allar efn-
isveiturnar og tölvuleikirnir, að ekki
sé talað um blessaða samfélagsmiðlana. Sumsé
hver tímaþjófurinn upp af öðrum. Það leiðir
hugann að stöðu gömlu góðu bókarinnar og lest-
urs yfir höfuð, hjá þjóð sem löngum hefur kallað
sig bókaþjóð. Er bóklestur barna og unglinga
að dragast saman meira en góðu hófi gegnir eða
á bókin sér ennþá viðreisnar von í yngstu
aldurshópunum? Lengi býr að fyrstu gerð og
líklega hefja fáir bóklestur á miðjum aldri. Stað-
an í yngstu aldurshópunum gefur okkur því að
einhverju leyti innsýn í framtíðina. Ekki satt?
„Ég hef góða tilfinningu fyrir ungu kynslóð-
inni í dag,“ segir Brynhildur Þórarinsdóttir, rit-
höfundur og dósent við kennaradeild Háskólans
á Akureyri, sem leitt hefur starfsemi Barna-
bókaseturs. „Bóklestur var lengi vel á niðurleið,
það sýndi til dæmis langtímarannsókn Þor-
björns Broddasonar, sem náði frá 1968 til 2009.
Í síðustu mælingunni var hins vegar aðeins upp-
sveifla og sama mynstur kemur fram í ESPAD-
rannsókninni, stórri evrópskri rannsókn sem
við Íslendingar höfum tekið þátt í og snýr að
nemendum í tíunda bekk grunnskóla. Á fyrstu
árum þessarar aldar var niðursveifla en síðan er
eins og botninum hafi verið náð og leiðin liggi
upp á við á ný; að minnsta kosti ef marka má
tvær síðustu mælingar 2011 og 2015. Aukningin
er svo sem ekki gríðarleg en nóg til þess að við
getum ályktað sem svo að börn og unglinga
langi ennþá til að lesa.“
Neikvæð umræða skaðleg
Brynhildur segir úrtölur þess efnis að börn og
unglingar á Íslandi séu hætt að lesa, drengir séu
upp til hópa ólæsir og að baráttan sé töpuð alls
ekki eiga við. „Þessi neikvæða umræða, sem við
flest þekkjum, hefur beinlínis verið skaðleg.
Hún byggist á Pisa-prófunum þar sem lesskiln-
ingur unglinga á Íslandi hefur verið á niðurleið
eins og víða annars staðar. Það er vissulega rétt
að of margir krakkar skilja ekki nægilega vel
það sem þeir lesa en það þýðir ekki að þeir séu
ólæsir og ekki viðbjargandi.“
Brynhildur bendir á, að börn og unglingar
séu stöðugt með texta fyrir framan sig á daginn;
þau lesi aftan á morgunkornið, eins skjátexta og
texta í tölvuleikjum, svo dæmi séu tekin. „Við
getum kallað þetta „skyndibitalestur“ og því
viljum við breyta. Við vitum nefnilega að til þess
að hafa góðan lesskilning þurfa börn bæði að
vera vel læs og hafa áhuga á því að lesa bækur.“
ESPAD-rannsóknin sýnir að 82% íslenskra
unglinga lesa bækur, oft eða stundum, sem
Brynhildur segir góðan grunn til að byggja á.
Þessum áhuga þurfi að mæta með forvitnilegu
efni og öflugri bókaútgáfu.
Samstaða í samfélaginu
Hrefna Sigurjónsdóttir, framkvæmdastjóri
Heimilis og skóla, segir mikla samstöðu um það
í samfélaginu að efla læsi og lestraráhuga barna
en fyrir tveimur árum stóðu öll sveitarfélög
landsins, mennta- og menningarmálaráðherra
og Heimili og skóli að gerð þjóðarsáttmála um
læsi. Markmið þjóðarsáttmálans er að öll börn
geti við lok grunnskóla lesið sér til gagns og er
verkefnið hluti af aðgerðaáætlun sem unnin var
í kjölfar Hvítbókar mennta- og menningar-
málaráðherra um umbætur í menntun.
„Þetta er mjög mikilvægt verkefni og skól-
arnir hafa í samstarfi við foreldra lagt aukið
kapp á að halda lestri að börnum. Það er mik-
ilvægt að þetta átak fari fram bæði í skólunum
og inni á heimilunum en foreldrar eru oft van-
nýtt auðlind í lestrarnámi barna. Þá hefur
Menntamálastofnun, sem hefur yfirumsjón með
þjóðarsáttmálanum, sett á laggirnar sérstakt
teymi sem aðstoðar sveitarfélögin í því að efla
læsi. Það hefur með öðrum orðum verið sett
mikið púður í að gera betur og maður bindur
auðvitað vonir við að það skili árangri,“ segir
Hrefna og nefnir einnig mikilvægi þess að gefn-
ar séu út fjölbreyttar barnabækur á íslensku.
Jákvæð vitundarvakning
„Já og nei,“ svarar Egill Örn Jóhannsson, for-
maður Félags íslenskra bókaútgefenda, þegar
hann er spurður hvort hann skynji að lestrar-
áhugi barna og ungmenna sé að aukast á Ís-
landi. „Mér þykja rannsóknirnar hafa verið
heldur misvísandi, en það sem hefur verið í mín-
um huga sérlega jákvætt er að fylgjast með vit-
undarvakningunni um mikilvægi lestrar góðra
bóka sem við sjáum orðið mjög víða. Þannig
standa ýmsir aðilar, s.s. skólar, ýmis samtök og
jafnvel einstaklingar eins og Ævar Þór Bene-
diktsson fyrir vel kynntum lestrarátökum sem
ég er sannfærður um að hafi allt saman jákvæð
áhrif og ekki síst til þess fallið að auka meðvit-
und barna, unglinga og ekki síður forráða-
manna um mikilvægi þess að halda góðu lesefni
að unga fólkinu. Ég get þó ekki sagt að við höf-
um beinlínis séð þess veruleg merki í aukinni
sölu, en það má samt ekki gleyma því að allt er
þetta langtímaverkefni og ég hef tröllatrú á að
þetta komi til með að hafa jákvæð áhrif.“
Margt keppir um tíma barna og ungmenna,
hér sem annars staðar í heiminum, og segir
Hrefna okkur sem búum á svona litlu málsvæði
þurfa að vera sérstaklega vel á verði af þeim
sökum. Hún ber einnig lof á Ævar Þór Bene-
diktsson í því sambandi. „Þess vegna eru lestr-
arátök- og verkefni, eins og það sem við höfum
staðið að í samvinnu við Ævar vísindamann, af-
skaplega mikilvæg. Þar hefur Ævar nýtt áhrif
sín sem sjónvarpsstjarna og rithöfundur til að
ná til barnanna, með prýðilegum árangri.“
Hrefna segir líka mikilvægt að styrkja bóka-
söfnin í landinu, ekki síst skólabókasöfnin, enda
séu þau ekki bara staður þar sem fólk nær í
bækur heldur einnig samkomustaður sem ýti
undir lestur. Með góðum bókasöfnum má auk
þess auðvelda aðgengi allra barna að bókum við
sitt hæfi óháð efnahag.
Hægt að finna lausnir
„Einnig verðum við að gera okkur grein fyrir
því að börn eru hrifin af öllum tækjunum og
möguleikunum sem þeim fylgja og það er ekk-
ert á undanhaldi. Þess vegna er spurning hvort
ekki sé skynsamlegt að finna leið til að tvinna
þetta saman, bækur og tæki, bjóða til dæmis
upp á öpp og leiki í tengslum við lestur. Ég er
ekki með neina töfraformúlu í því sambandi en
hvet til umræðu um málið og þegar allir eru af
vilja gerðir er yfirleitt hægt að finna lausnir,“
segir Hrefna.
Það er gömul saga og ný að lesendur þurfa að
geta tengt við efnið sem þeir eru að lesa og
Brynhildur segir margar mjög góðar barna-
bækur koma út hérlendis en betur má ef duga
skal; ná þurfi til enn fleiri ungra lesenda.
Hún segir að sérstaklega vanti bækur fyrir
unglinga; varla fleiri en tíu nýir titlar komi út á
hverju ári og eitt árið hafi fjöldi titla farið niður í
sex. Það sé vitaskuld óviðunandi. „Vellæsir og
áhugasamir krakkar eru búnir með þær bækur
strax í janúar. Og hvað gerist þá? Þeir hætta
ekki að lesa, heldur fara bara að lesa á ensku í
staðinn. Auðvitað er ekkert við því að segja,
þannig lagað, en ef við ætlum að viðhalda tungu-
málinu og bókmenningu á Íslandi þá þurfum við
að gefa út meira af unglingabókum. Allir les-
endur eiga rétt á lesefni við hæfi,“ segir Bryn-
hildur og bætir við að sama máli gegni um
yngstu börnin; nokkuð hafi dregið úr útgáfu ís-
lenskra myndabóka handa þeim. „Það er dýrt
að gefa þetta efni út og fyrir vikið mætir það oft
afgangi. Því miður.“
Fordómar eða sannmæli?
Að mati Brynhildar eru fordómar í garð ung-
lingabóka ákveðinn þröskuldur. „Það er ekkert
launungarmál að unglingabókahöfundum er
ekki endilega tekið fagnandi; fjölmiðlar, gagn-
rýnendur og fullorðnir lesendur líta gjarnan
niður á þessar bækur. Það viðhorf er ekki til
þess fallið að hvetja höfunda til dáða sem er
slæmt þar sem unglingar þurfa sínar bækur;
þeir vilja lesa um sína jafningja, alveg eins og
við hin. Þeir eru vaxnir upp úr barnabókunum
og alla jafna ekki tilbúnir að glíma við efni fyrir
fullorðna. Þarna geta skólarnir líka gert betur.
Mikilvægt er að grunnskólanemendur fái að
vinna með bækur fyrir sinn aldur, sem þau ráða
við og höfða til þeirra. Unglingar eru þakklátur
lesendahópur og fáir sem drekka bækur eins
duglega í sig, að því gefnu að þær hitti í mark.“
Egill Örn hefur aðra sýn á þetta. Hann segir
helsta verkefni bókaútgefenda að reyna að gefa
út og tryggja gott úrval nýrra bóka sem höfða
til sem flestra, þar á meðal barna og unglinga.
„Og ég held að ég geti fullyrt að svo sé. Þó auð-
vitað megi alltaf gera betur, þá er í mínum huga
eftirtektarvert hve metnaður íslenskra höfunda
og útgefenda hefur verið mikill þrátt fyrir að
hafi harðnað á dalnum á undanförnum árum.
Enn kemur út gríðarlegur fjöldi vandaðra
barna- og unglingabóka sem margar hverjar
seljast jafnvel í bílförmum sem er ákaflega já-
kvætt.“
Að áliti Egils er ekki nokkur spurning að
barna- og unglingabækur njóti almennt sann-
mælis. „Við eigum mikinn fjölda virkilega hæfi-
leikaríkra höfunda sem skrifa fyrir börn og ung-
linga, og ekki síður myndskreyta sem sömu-
leiðis er ákaflega mikilvægt. Auðvitað myndi
maður vilja umtalsvert meiri umfjöllun um út-
gáfu barna- og unglingabóka og höfunda þeirra
og þar má sannanlega gera betur. Þannig eru til
dæmis nokkur ár frá því að Félag íslenskra
bókaútgefenda bjó til sérstakan flokk barna- og
ungmennabóka við Íslensku bókmenntaverð-
launin, sem ég held að hafi verið mjög gott skref
til þess að auka umfjöllun og sýnileika útgáf-
unnar. Allt styður þetta hvað við annað. Ef
barna- og ungmennabækur eru jaðarsettar í
umfjölluninni gerir það bæði höfundum og út-
gefendum erfiðar fyrir og útgáfan ratar síður
„til sinna“.“
Kynjaumræðan misvísandi
Brynhildur nefnir kynjaumræðuna í þessu sam-
bandi en hún sé um margt misvísandi og gæti
verið að stuðla að skekkju á bókamarkaði.
„Þegar við skoðum þessar evrópsku rannsóknir
kemur í ljós að strákarnir okkar eru í ágætum
málum miðað við evrópska jafnaldra sína þegar
við horfum til lestraráhuga. Stúlkurnar okkar
hafa hins vegar verið fyrir neðan miðju hvað
það varðar. Þetta hefur ekki farið nægilega hátt
sem gæti verið að hafa áhrif á markaðinn. Um-
ræðan er með öðrum orðum ekki á réttri leið,
hvorki frá sjónarhóli stúlkna né drengja. Með
því að hamra stöðugt á því að drengir geti ekki
lesið sér til gagns erum við að stimpla þá sem
slaka lesendur. Það getur auðveldlega haft þær
afleiðingar að þeir hugsi með sér að stelpur séu
betri lesendur og það taki því ekki fyrir þá að
reyna. Við verðum að gæta okkar á því hvernig
við tölum um bóklestur gagnvart börnum.“
Rannsóknir hafa sýnt fram á að lestrarmenn-
ing á heimilum skipti máli og Brynhildur hefur
á tilfinningunni að foreldrar á Íslandi séu al-
mennt duglegir að lesa fyrir börnin sín og
hvetja þau til lesturs. „Það er ekki nóg að kvitta
fyrir lesturinn frá og með fyrsta bekk. Það þarf
að lesa fyrir börnin nánast frá því að þau koma
heim af fæðingardeildinni. Þau þurfa að venjast
því að hlusta á sögur og eiga notalega stund
með foreldrunum. Það gefur svo mikið, ekki
bara bóklega, heldur líka félagslega. Þess vegna
er mikilvægt að halda áfram að lesa fyrir börnin
þegar þau eru sjálf orðin læs.“
Þarf að vera skemmtilegt
Hrefna leggur áherslu á að börn þurfi að hafa
yndi af lestrinum. Það hafi margsýnt sig að ekki
þýði að standa yfir barni og skipa því að lesa.
„Lestur verður að vera skemmtilegur eigi hann
að standast samkeppni við aðra afþreyingu. Hér
er bók, farðu og lestu í fimmtán mínútur! er
Það er eins með lestur-
inn og forvarnirnar
Íslensk börn og unglingar eru ekki hætt að lesa sér til yndis; þvert á móti eru þau að sækja í
sig veðrið, ef marka má bóka- og lestrartengt fólk sem Sunnudagsblað Morgunblaðsins
leitaði til. Því fer þó fjarri að björninn sé unninn enda er það eins með lesturinn og for-
varnirnar, eins og einn viðmælenda blaðsins kemst að orði, starfinu er aldrei lokið.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
Brynhildur
Þórarinsdóttir
Egill Örn
Jóhannsson
Hrefna
Sigurjónsdóttir