Morgunblaðið - Sunnudagur - 04.02.2018, Blaðsíða 31

ágjöf að undanförnu, eins og ekki hefur farið fram hjá
neinum. Rétturinn hefur þá stefnu að svara ekki fyrir
sig nema í dómum sínum og segja má því að öll svör
sem fást séu þá gefin fyrirfram. Þessi stefna réttarins
er einnig gagnrýnd. En það er þó ekki auðvelt að sjá
að einhver önnur aðferð gengi upp. Sú er varla tiltæk
að rétturinn fari að munnhöggvast við menn um ein-
staka dóma sína.
Það eru oftast nær mikilvægustu hagsmunir ein-
staklinga og lögaðila sem rata á borð réttarins, bæði
einkaréttalegir og opinberir hjá einstaklingum og
átök um ríka hagsmuni lögaðila. Þótt stundum skipt-
ist sök er algengast að sjónarmið annars aðilans verði
undir. Það er fyrirsjáanlegt og til þess stofnað af tölu-
verðri sannfæringu af aðilum. Þess vegna er eðlilegt
að ergelsi, beiskja og jafnvel reiði blossi upp í huga
þess sem undir verður. Þess er ekki að vænta að opin-
berir aðilar þrasi við réttinn um niðurstöðuna. En það
er ekkert að því að forsvarsmenn hagsmuna lýsi því
að dómur Hæstaréttar komi þeim á óvart og þeir geti
ekki skrifað upp á þau rök sem til þess leiða. Það er í
samræmi við málatilbúning manna, sem iðulega hef-
ur verið tekist á um í nokkur ár og mikið legið undir.
Því er gjarnan, en ekki þó alltaf, bætt við að engu að
síður virði menn niðurstöður réttarins. Ef það þýðir
að menn muni una niðurstöðunni þá er slíkur fyr-
irvari óþarfur. Ef það þýðir, sem er sennilega það
sem meint er, að menn virði og treysti réttinum eftir
sem áður þótt ágreiningur séu um þessa lögfræðilegu
niðurstöðu hans þá fer ekki illa á að athugasemdum
sé lokið þannig.
Væntanlega væri ekkert að því, og þá einkum þeg-
ar nokkuð er liðið frá, þótt dómarar við Hæstarétt
tækju þátt í fræðilegri umræðu um álitamál í dómum.
Það þekkist annars staðar frá, t.d. meðal dómara við
Hæstarétt Bandaríkjanna, þótt þeir munnhöggvist
ekki við málsaðila eða lögmenn þeirra utan réttar.
Tímans tönn eykur vit
Eitt af spaklegum spádómsorðum, sem snýst um lög-
fræði, segir að þá fyrst séu menn orðnir góðir lög-
fræðingar þegar þeir hafi gleymt öllu sem þeir lærðu
í lagadeildinni.
Það er freistandi fyrir þá sem útskrifuðust úr laga-
deild fyrir rétt tæpum 42 árum að telja að þessi vís-
dómsorð hafi óyggjandi gildi. Þeir eru a.m.k. örugg-
lega komnir langleiðina með að hafa gleymt öllu því
sem þeir lærðu. Sérstaklega auðvitað þeir sem ekki
sýsla með fræðin nema í mesta lagi óbeint í störfum
sínum.
Bréfritari hefur lengi haft sem tómstundaiðju að
líta yfir hvern Hæstaréttardóm og lesa allvel þá sem
áhugaverðastir eru og þá iðulega einnig lunga úr
þeim undirréttardómi sem byggt er á. Síðari tíma
tækni gerir þetta gaman aðgengilegt og rétturinn
gerir sitt til að auðvelda áhugasömum leikinn með
samantekt og „stikkorðum“. Þeir, sem fyrir
gleymsku sakir eru komnir í hóp bestu lögfræðing-
anna eða á góðri leið þangað, telja engu að síður að
jafnvel þeir hafi gott af þess háttar viðhaldi fræðanna
og að sjá hvernig á þau sé litið nú. Fjölmörg viðfangs-
efni sem ekki var litið á í lagadeild forðum tíð sjást
þar nú.
Margt af því sem rétturinn taldi sem höggvið í stein
forðum tíð er nú talið fjarstæða. Hæstaréttardóm-
arar eru því örugglega meðvitaðir um að þótt menn
dæmi eftir bestu samvisku verður mönnum á og
stundum kann rétturinn að hafa fest sig í bábiljum.
Nú myndi rétturinn aldrei dæma menn, sem dýft
höfðu stóru tánni í alkóhól, til ökuleyfissviptingar eða
annarrar refsingar fyrir að setja bíl sinn í gang í
frosti og sitja í bílnum óhreyfðum til að forðast
króknun. Áður var talið að það að ræsa bíl með lykli
væri óslítanlegur þáttur í akstri bíls. Þetta viðhorf
hefur hugsanlega orðið ofan á þegar fimm dómarar
sátu saman í Hæstarétti, mætir menn og lærðir og
áttu það sameiginlegt, fyrir utan lærdóminn, að eng-
inn þeirra keyrði bíl. Það mætti eins segja að það að
fylla tank af bensíni væri forsenda þess að aka bíl og
því yrði að svipta þá bílstjóra ökuleyfi sem fram-
kvæmdu slíkt rallhálfir eða meir.
Það hefði ekkert verið að því að segja að slíkir dóm-
ar væru sérkennilegir eða jafnvel arfavitlausir. Og
kurteislegt að bæta því við að auðvitað myndu menn
bæði una dómnum og virða réttinn áfram.
Í dag er ólíklegt að Hæstiréttur myndi dæma menn
seka um brugg fyrir að hella vodka saman við pilsner.
Tókst illa til
Þótt sjónarmiðið að dómur Hæstaréttar sé endir
allra deilna sé prýðilegt og til friðsemdar fallið er
ekkert að því þótt málfrelsið nái ekki síður til þess að
gagnrýna efnislega dóma Hæstaréttar sem annað.
Dómur féll á dögunum um skaðabóta- og miska-
kröfur einstaklinga sem reiknistokkur Einsteins eða
annarra ofurmanna, hafði með óskeikulum hætti
fundið út að ættu að vera í hópi 15 útvaldra af 33 og
það upp á 0,025% og alls ekki nokkur hinna!
Jafnvel kardínálar gömlu kirkjuþinganna í Róm
voru ekki svona vissir í sinni sök þegar meinlokurnar
heltóku þá, eins og nefndarmennirnir þarna. Höfðu
kardínálarnir þó bakhjarl sem bágt var að þrátta við.
Reiknistokksmenn, með alla aukastafina, höfðu sann-
fært sig um að enginn annar en þeir mætti hafa neitt
um þetta að segja og allra síst sá sem bar ábyrgð á
öllu saman!
Meira að segja Umboðsmaður Alþingis, sem aldrei
bregst þegar mestu vitleysuna vantar liðsmann, setti
á sig hlaupaskóna sem hann notaði í Hönnu Birnu
málinu og brúkar helst þegar brýnast er að hlaupa á
sig án tafar og reyndi að tryggja að einn af geislum
sviðsljóssins félli á hann.
En það hljóta allir læsir menn að mega segja að
fyrrnefndur dómur Hæstaréttar er æði ólíklegur til
að fá fegurðarverðlaun, enda illt að geta ekki stillt sig
um að leggja mönnum lið, sem seilast til valds sem
þeir hafa ekki.
Og það jafnvel þótt kollegar og helstu leikendur
sviðsins sem dómarar og lögspekingar hrærast á eigi
í hlut.
Fer ekki vel
Vera má að almenningur eigi eftir að upplifa fleiri
dóma af þessu tagi. Því það gildir það sama um þá
eins og Guð að það nær enginn til þeirra. Þótt Guði sé
haldið utan við frekari bollaleggingar verða dauðlegir
menn að standast freistingar sem af slíkri stöðu leiða.
Því þótt enginn nái til þeirra minnkar traustið sem
þeim er nauðsynlegra en allt annað. Það sannast aft-
ur og aftur þessa dagana að fáir rísa vel undir því að
vera dómarar í sinni sök. Við getum hvert og eitt
spurt okkur sjálf um það hvort okkur væri fullkom-
lega treystandi til að ráða við slíkar aðstæður. Þau
okkar sem svara því hiklaust að þau sé hafin yfir allan
vafa ættu helst ekki að fá tækifæri til að sanna það
eða afsanna.
Þingið samþykkti hvern og einn einasta lands-
réttardómara, eftir tillögu dómsmálaráðherrans, sem
studdist að langmestu leyti við reiknistokkinn svo
vafasamur og hann augljóslega er. Ráðherrann gerði
smávægilegar breytingar þegar forystumenn flokka
á þingi gerðu honum ljóst að afurð reiknistokksins
yrði aldrei samþykkt óbreytt. Það er óþægilegt að
Hæstiréttur skuli ekki hafa haldið höfði þegar málið
kom til hans kasta.
En einstakt dæmi er ekki tilefni til að fella stóran
dóm yfir réttinum.
Fræðimenn benda réttilega á að ráðherra einn beri
ábyrgð á skipunum dómaranna og því verði ekki
breytt með almennri löggjöf. En svo fara þeir út af í
lausamölinni eins og Kínverjar í bílaleigubíl og telja
engu að síður að einmitt þeim þætti sem snýr að valdi
ráðherrans hafi verið breytt með almennum lögum.
En grundvallarfullyrðing þeirra ætti að þýða að án
breytingar á stjórnarskrá verði þetta vald ekki af
ráðherranum tekið. Vandinn er sá að grunur er uppi
um að vegna þess að þetta mál snýst um valdasöfnun
dómaranna sjálfra geti stjórnarskráin ekki treyst
þeim. Þá er fokið í flest skjól. Vald og ábyrgð verða að
fara saman. Það er fráleitt að umsagnarnefnd, hvort
sem það er hæfisnefnd eða önnur, skuli telja sig mega
umgangast starf sitt þannig að henni sé falið alræð-
isvald en telja engu að síður að ráðherrann skuli
áfram bera ábyrgð á þeirra verkum. Það má vera að
þeim þyki að nefnd sem hafi fundið upp annað eins
galdratæki og reiknistokkinn sé orðin óskeikul upp á
0,025% og það sé því engum vorkunn að taka fulla og
skilyrðislausa ábyrgð á gjörðum hennar! Og einnig að
þeir beri enga. Og vissulega má viðurkenna að
óskeikulir menn geta léttilega komist af án allrar
ábyrgðar.
En hvers vegna eru þeir sem þvert á stjórnar-
skrána hafa verið rændir því lýðræðislega valdi sem
almenningur heldur að hann sé einn fær um að veita
látnir sitja áfram uppi með alla ábyrgð?
Sú endaleysa gengur ekki upp og er að auki galin.
Það þarf ekki einu sinni lögfræðinga sem hafa
gleymt öllu sem þeir lærðu til að sjá það.
Þetta sér hvert „barn í lögum“ svo nælt sé í bókar-
heiti Sveins Sölvasonar frá 1754.
Það vekur óneitanlega nokkurn óhug þegar þeir
sem umfram alla aðra verða í störfum sínum að
standast bæði persónlegar og hóplægar freistingar
virðast ekki ráða við það.
Er svo komið?
Þá er illa komið.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
4.2. 2018 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31